Dục (chanda), tác ý (manasikāra) và tư tác (cetanā) là 3 tâm sở có thể tướng dụng khác nhau, nhưng do một số người dịch không hiểu hết ý nghĩa của 3 tâm sở này nên đã dùng lẫn lộn nhau, nhất là nhầm tác ý với tư tác. Theo Abhidhamma tác ý và tư tác là hai trong 7 biến hành tâm sở (sabba citta sādhāranā) có mặt trong tất cả các loại tâm (thiện, bất thiện, vô nhân, duy tác). Còn dục là một trong 6 biệt cảnh tâm sở (pakinnakā) không có mặt trong 18 tâm vô nhân và 2 tâm si.

Dục (chanda) có 3 loại như thầy đã trả lời trong câu hỏi ngày 7/3 vừa qua là tác dục  (như muốn làm một việc gì từ nhu cầu tự nhiên và thiết yếu) thì không thiện không ác; lạc dục hay tham dục (ham muốn ngũ dục như ăn chơi, hưởng thụ vật chất v.v...) thì bất thiện và pháp dục (như muốn được đúng tốt hơn) thì thuộc về thiện.

Tác ý (manasikāra) là hướng tâm, chủ yếu là hướng đúng hay sai sự thật, hướng đúng thực tánh gọi là như lý tác ý (yoniso manasikāra) và hướng sai thực tánh gọi là phi như tác ý (Ayoniso manasikāra). Hướng tâm thôi chứ không phải tạo tác. Nếu loại dục đúng đắn thì đi kèm như lý tác ý, nếu loại dục không đúng đắn thì đi kèm phi như tác ý.

Tư tác (cetanā) là tâm sở phản ứng có chủ ý, dụng tâm hay không trên đối tượng, do đó tư tác có thể là hữu vi tạo tác hoặc vô vi vô tác (duy tác); có thể thiện hoặc bất thiện, có thể hữu nhân hoặc vô nhân. Nếu dục bất thiện thì tư tác cũng bất thiện, nếu dục là thiện thì tư tác cũng thiện, những tâm sở này có liên quan mật thiết với nhau, nhưng có tác dụng khác nhau. 

Chánh tư duy là sammà sankappa. Xuất phát từ động từ sankappeti có nghĩa là suy nghĩ (to think about), suy tưởng (to imagine), quyết định (to determine), theo đuổi (to strive after) nên danh từ sankappa có nghĩa là tư tưởng (thought), ý định (intention), mục đích (purpose), dự án (plan). Một từ tương đương với sankappa là vitakka (tầm): sự theo đuổi, sự tìm đến đối tượng hay sự hướng đến một mục đích.

Còn hướng tâm là nghĩa của từ manasikàra, có khi được dịch là tác ý. Hướng tâm đúng gọi là như lý tác ý (yonío manasikàra). Hướng tâm đúng không phải chỉ dành riêng cho chánh tư duy mà cho tất cả chánh khác nhất là chánh kiến cũng cần đến hướng tâm đúng (như lý tác ý). Sankappa (tư duy) cần đến vitakka (tầm) đúng và manasikàra (hướng tâm) đúng, nhưng sankappa không phải là vitakka hay manasikàra. Có lẽ vì sankappa có một nghĩa là theo đuổi mục đích nên mới nói là hướng tâm, tuy nhiên việc theo đuổi này lại là theo đuổi bằng suy tư, nên suy nghĩ vẫn là nghĩa chính.

Trước hết thầy muốn xác định lại từ tác ý con dùng trong câu hỏi có nghĩa gì. TÁC Ý là cetasikà có nghĩa là tâm hướng đúng hay sai trên đối tượng, thường bị dùng nhầm lẫn với TƯ TÁC cetanà là chủ ý thiện, bất thiện hay duy tác trên đối tượng. Nếu từ tác ý con dùng có nghĩa là hướng tâm đúng thì con chỉ thấy 3 ái như thực tánh cúa chúng và chỉ thấy chúng tự sinh tự diệt chứ không cần có chủ ý buông. Còn nếu ý con muốn nói là con có chủ ý buông 3 ái xuống thì đó là tư tác thiện mang tính tinh tấn kiểu thiền định hơn là thiền tuệ, nên khi buông 3 trạng thái ái ấy con thấy tâm nhẹ nhàng, bớt dính mắc (vào trần cảnh) và ổn định hơn. Bước đầu như vậy cũng tốt, nhờ vậy “...con vẫn tác ý buông và càng buông thì ghi nhận các pháp vận hành càng rõ ràng”. Tuy nhiên, đó là sự rõ ràng nhờ yếu tố định hơn là sự rõ ràng của yếu tố tuệ Vipassanà.

Vấn đề then chốt ở chỗ là thái độ có chủ ý buông 3 ái hay buông thái độ có chủ ý ấy để tánh biết thấy rõ bản chất sinh diệt trung thực của 3 ái một cách tự nhiên. Điều này rất vi tế, rất khó thấy ra. Lúc đầu thấy ái liền khởi ý buông ái đó, nhưng về sau thấy ái mà tánh thấy không phản ứng, không can thiệp, không phê phán, không kiểm duyệt, không tạo tác... thì ái tự buông chứ không cần có chủ ý buông. Như vậy là buông thái độ hữu vi hữu ngã trong thấy biết thì thấy biết rỗng lặng trong sáng (Tri kiến thanh tịnh: không, vô tướng, vô nguyện, vô tác, vô vi, vô ngã...). Nhưng ngay khi nói buông thái độ hữu vi hữu ngã thì vẫn còn hữu vi hữu ngã vi tế. Cũng không sao, biết vậy là được, rồi có một lúc nào đó đầy đủ nhân duyên, cái ngã bỗng nhiên tự buông và ngay đó toàn bộ thực tánh pháp hiện ra trong tánh biết rỗng lặng trong sáng tự nhiên. Lúc đó mới thật sự gọi là tinh tấn - chánh niệm - tỉnh giác hay sáng suốt - định tĩnh - trong lành.

Vì vậy, có 4 loại tỉnh giác:

1)     Lợi ích tỉnh giác (Satthaka sampajaññā): Vì lợi ích mà tỉnh giác, tức tỉnh giác có mục đích diệt trừ các ái chẳng hạn.

2)     Thích ứng tỉnh giác (Sappāya sampajaññā): Tùy đối tượng đến đi mà tỉnh giác. Ví dụ, các ái khởi sinh và hoại diệt  khi có sự tương giao căn-trần-thức liền tỉnh giác.

3)     Đương xứ tỉnh giác (Gocara sạmpajaññā): Bất cứ ở đâu và lúc nào cũng tỉnh giác. Dù có hay không có đối tượng trong giới hạn tương giao căn-trần-thức vẫn tỉnh giác.

4)     Bất muội tỉnh giác (Asammoha sampajaññā): Tánh biết rỗng lặng trong sáng, hay tâm sáng suốt, định tĩnh, trong lành tự nhiên không bị phiền não che lấp nên luôn tỉnh giác không mê muội.

Nói vậy để con thấy ra con đang chánh niệm tỉnh giác ở mức độ nào thôi, còn con vẫn cứ đang như thế nào thì biết  như vậy rồi sẽ tự khám phá và tự động điều chỉnh nhận thức và hành xử đúng pháp. Con nhớ tóm tắt nguyên tắc của thiền Vipassanà là:

1)     Chỉ buông thái độ hữu vi hữu ngã đối với các ái thì các ái tự buông chứ không chủ động buông các ái.

2)     Tánh biết tự biết pháp và pháp tự vận hành chứ không có cái ta tu tập, phàn ứng, can thiệp, phê phán, kiểm duyệt, tạo tác... nên mới gọi là không, vô tướng, vô nguyện, vô hành, vô tác, vô vi...

Trước hết phải phân biệt hai từ: "Tác ý" là manasikàra và "Tư tác" là cetanà. Tác ý có nghĩa là hướng nhận thức của tâm, do đó chỉ có hướng nhận thức đúng sự thật (Như lý tác ý: Yoniso manasikàra) và hướng nhận thức sai sự thật (Phi như lý tác ý: Ayoniso manasikàra); trong khi tư tác  là thái độ hành động hay phản ứng của tâm, do đó có thái độ thiện, thái độ bất thiện và thái độ duy tác. Ví dụ: Khi đi thấy "ta đi" là do hướng nhận thức của tâm sai sự thật (phi như lý tác ý), khi đi chỉ thấy động tác di chuyền của sắc pháp và tánh biết biết sắc di chuyển thôi là do hướng nhận thức của tâm đúng sự thật (như lý tác ý). Còn khi đi thấy "ta đi" mà tâm khởi tham, sân, v.v... là phi như lý tác ý và tư tác bất thiện; còn khi đi mà thấy thuần sắc pháp di chuyển tức là như lý tác ý và tâm chánh niệm tỉnh giác là tư tác thiện hoặc duy tác.

Nhiều người hiểu rằng ra lệnh "ta phải đi thế này mới đúng", "ta không được đau", "ta không được sân" v.v... là như lý tác ý, thực ra đó là tư tác chứ không phải tác ý. Tư tác như vậy là chủ quan, hữu ngã, mà ngầm bên trong là tâm sân vi tế, thì chắc chắn phát xuất từ phi như tác ý, hoàn toàn không phải là như lý tác ý vì thiếu chánh niệm tỉnh giác đích thực, không thể thấy thực tánh của động tác đi, của cảm giác đau và của tâm sân ấy được. Tốt nhất muốn có như lý tác ý thì đừng xen cái ta ảo tưởng vào là được.