Hành giả không nên theo dõi câu chuyện phóng tâm, mà phải biết sử dụng phóng tâm là danh pháp làm đối tượng thiền tuệ, có chánh niệm, trí tuệ tỉnh giác thấy rõ, biết rõ "danh phóng" (đồng thời phóng tâm về câu chuyện bị diệt).

Phóng tâm tâm sở thuộc về danh pháp làm đối tượng thiền tuệ như các danh pháp khác; cũng có sự sanh, sự diệt, có 3 trạng thái chung: trạng thái vô thường, trạng thái khổ, trạng thái vô ngã....

Như vậy, hành giải tiến hành thiền tuệ không nên khinh đối tượng danh pháp-danh phóng này, cũng không nên coi trọng đối tượng danh pháp kia, để cho việc tiến hành thiền tuệ đúng theo Pháp hành Trung đạo.

2- Sự Thuận Lợi (Sappāya)

Hành giả tiến hành thiền định cũng như tiến hành thiền tuệ, để được phát triển tốt cần phải có 7 điều thuận lợi như sau:

Ðiều thuận lợi (sappāya) có 7 là:

1- Āvāsa: Chỗ ở thuận lợi, là ở nơi thanh vắng, yên tịnh.

2- Gocara: Nơi đi lại thuận lợi, là nơi đi lại mà hành giả luôn luôn giữ được đối tượng thiền tuệ.

3- Bhassa: Lời nói thuận lợi, là nói về 10 chuyện: Nói về chuyện không tham muốn; chuyện tri túc; chuyện ở nơi thanh vắng; chuyện không nên sống chung chạ; chuyện về sự tinh tấn; chuyện giới trong sạch; chuyện định; chuyện tuệ; chuyện giải thoát bằng Thánh Ðạo, Thánh Quả; chuyện giải thoát tri kiến. 10 chuyện về thuận lợi, là cốt yếu tránh xa chuyện vô ích.

4- Puggala: Người thuận lợi, là bậc Thiền sư, hoặc bạn thiện trí đồng hành phạm hạnh.

5- Bhojana: Vật thực thuận lợi, là những vật thực thích hợp với cơ thể của hành giả.

6- Utu: Thời tiết thuận lợi, là thời tiết không nóng quá, không lạnh quá, thời tiết thích hợp với cơ thể của hành giả.

7- Iriyapatha: Oai nghi thuận lợi, là những oai nghi đi, đứng, ngồi, nằm,... làm cho điều hòa cơ thể của hành giả. Không nên để cho một oai nghi nào chịu đựng khổ quá sức, làm mất đi tánh tự nhiên, nên điều hòa các oai nghi thích hợp với cơ thể của hành giả, để tránh bệnh hoạn.

Ðó là 7 điều thuận lợi cần thiết đối với hành giả, để hỗ trợ cho việc tiến hành thiền định cũng như tiến hành thiền tuệ được phát triển tốt.

3- Thời Gian (Kāla)

Ðối với hành giả tiến hành thiền định, chỉ có một đề mục làm đối tượng thiền định duy nhất và có 2 căn môn: ý môn là chính, nhãn môn (hoặc thân môn) là phụ, nên cần có thời gian tiến hành lâu; để tâm an trú trong một đề mục thiền định ấy, để đạt đến cận định (upacārasamādhi) và an định (appanāsamādhi); để chứng đắc các bậc thiền sắc giới và bậc thiền vô sắc giới; để thọ hưởng sự an lạc trong thiền định.

Do đó, thời gian tiến hành thiền định có thể kéo dài lâu trong một oai nghi, cho đến khi xả thiền; khi ấy mới trở lại tiếp xúc các đối tượng khác ở 6 căn môn, như trong cuộc sống bình thường hằng ngày.

Ðối với hành giả tiến hành thiền tuệ, có 6 loại đối tượng tiếp xúc ở 6 môn, gồm tất cả mọi danh pháp, mọi sắc pháp ở hiện tại, như sau:

Nhãn thức tâm nhìn thấy sắc trần: hình dạng.

Nhĩ thức tâm nghe thanh trần: âm thanh.

Tỷ thức tâm ngửi hương trần: các loại mùi.

Thiệt thức tâm nếm vị trần: các loại vị.

Thân thức tâm chạm xúc trần: cứng, mềm, nóng, lạnh....

Ý thức tâm biết pháp trần: tâm, tâm sở, sắc pháp, Niết Bàn.

Tất cả mọi đối tượng phải là danh pháp, sắc pháp thuộc Chân nghĩa pháp. Tâm biết đối tượng mỗi danh pháp, mỗi sắc pháp theo sát na định (khaṇikasamādhi): định từng thời, từng khoảnh khắc trong mỗi đối tượng, không quy định thời gian cho mỗi đối tượng thiền tuệ, thời gian hoàn toàn tùy thuộc vào nhân duyên sanh và nhân duyên diệt của mỗi danh pháp, sắc pháp ấy.

Hành giả tiến hành thiền tuệ cần phải có sự tinh tấn liên tục ngày đêm không ngừng, chỉ trừ khi ngủ ngon giấc. Khi thức dậy nên có chánh niệm, trí tuệ tỉnh giác trực nhận, trực giác ngay đối tượng danh pháp, hoặc sắc pháp hiện tại.

Hành giả tiến hành thiền tuệ có tứ oai nghi: sắc đi, sắc đứng, sắc ngồi, sắc nằm làm đối tượng chính của thiền tuệ. Ngoài ra còn có vô số oai nghi phụ, thuộc về sắc pháp phát sanh từ tâm và tất cả mọi danh pháp khác cũng là đối tượng phụ của thiền tuệ. Các đối tượng thiền tuệ dầu chính hay phụ cũng đều có giá trị tương đương với nhau, đều có sanh - diệt, có 3 trạng thái chung: trạng thái vô thường, trạng thái khổ, trạng thái vô ngã, nên hành giả không thể xem trọng danh pháp, sắc pháp này, xem khinh danh pháp, sắc pháp kia.

Hành giả không nên quy định thời gian tiến hành của mỗi oai nghi là bao lâu, mà nên để mỗi oai nghi sắc đi, hoặc sắc đứng, hoặc sắc ngồi, hoặc sắc nằm, v.v... một cách tự nhiên, theo thời gian thích hợp, tùy thuộc vào nhân duyên sanh, nhân duyên diệt của mỗi oai nghi một cách tự nhiên.

4- Quan Trọng Hóa Chủ Thể, Ðối Tượng

Hành giả tiến hành thiền tuệ cốt để phát sanh trí tuệ thiền tuệ, thấy rõ, biết rõ trở lại thực tánh tự nhiên của danh pháp, sắc pháp là pháp vô ngã. Nghĩa là, chủ thể (tâm biết đối tượng) và đối tượng (danh pháp, sắc pháp làm đối tượng) đều là pháp vô ngã.

Nếu hành giả quan trọng hóa chủ thể và đối tượng, thì mọi phiền não sẽ nương nhờ vào đó mà phát sanh, nhất là tà kiến, tham ái, ngã mạn, làm che án thực tánh tự nhiên của danh pháp, sắc pháp là pháp vô ngã.

4.1- Quan trọng hóa chủ thể

Hành giả phải nên thận trọng, chỉ cần có ý nghĩ sai lầm một chút về chủ thể, cũng có thể làm nơi nương nhờ của phiền não, nhất là tà kiến, tham ái, ngã mạn phát sanh. Khi phiền não nào phát sanh, ắt phải có vô minh đồng sanh làm cho tâm ô nhiễm, bao trùm, phủ kín thực tánh tự nhiên của danh pháp, sắc pháp. Do đó, sự tiến hành thiền tuệ không thể phát triển được.

Ví dụ:

Nếu hành giả quan trọng hóa chủ thể nghĩ rằng: "Ta đang hành thiền tuệ", thì phiền não sẽ nương nhờ như sau__

Tâm tà kiến theo chấp ngã (attānudiṭṭhi) phát sanh.

Khi đang đi, tà kiến chấp lầm rằng: "ta đi".

Khi đang đứng, tà kiến chấp lầm rằng: "ta đứng".

Khi đang ngồi, tà kiến chấp lầm rằng: "ta ngồi".

Khi đang nằm, tà kiến chấp lầm rằng: "ta nằm".

Ðó là tâm tà kiến chấp ngã (attādiṭṭhi) hay tà kiến theo chấp ngã (attānudiṭṭhi) làm cho tâm ô nhiễm, không thể thấy rõ được thực tánh tự nhiên của các danh pháp, sắc pháp.

Tâm tham ái (taṇhā) tham muốn phát sanh.

Khi đang đi với tâm tham muốn đi, muốn thấy, muốn biết "sắc đi"; muốn thấy sự sanh, sự diệt của "sắc đi", muốn thấy trạng thái vô thường, trạng thái khổ, trạng thái vô ngã của "sắc đi"....

Khi đang đứng với tâm tham muốn đứng, thì muốn thấy, muốn biết "sắc đứng"; muốn thấy sự sanh, sự diệt của "sắc đứng"; muốn thấy trạng thái vô thường, trạng thái khổ, trạng thái vô ngã của "sắc đứng"....

Khi đang ngồi với tâm tham muốn ngồi, thì muốn thấy, muốn biết "sắc ngồi"; muốn thấy sự sanh, sự diệt của "sắc ngồi"; muốn thấy trạng thái vô thường, trạng thái khổ, trạng thái vô ngã của "sắc ngồi"....

Khi đang nằm với tâm tham muốn nằm, thì muốn thấy, muốn biết "sắc nằm"; muốn thấy sự sanh, sự diệt của "sắc nằm"; muốn thấy trạng thái vô thường, trạng thái khổ, trạng thái vô ngã của "sắc nằm"....

Ðó là tâm tham ái, tham muốn làm cho tâm ô nhiễm không thể thấy rõ được thực tánh của các danh pháp, sắc pháp.

Tâm ngã mạn (māna) chấp ta – người phát sanh:

Khi đang đi, khi đang đứng, khi đang ngồi, khi đang nằm... hành giả tự quan trọng hóa rằng: "Ta là người đang tiến hành thiền tuệ", "ta hơn các người khác", hay "ta bằng với hành giả khác", hay "ta thua các hành giả khác".

Ðó là tâm ngã mạn, đem mình so sánh với người khác, làm cho tâm ô nhiễm, thì không thể thấy rõ được thực tánh của các danh pháp, sắc pháp.

Nếu hành giả tự quan trọng hóa mình, thì khó mà ngăn ngừa được mọi phiền não, nhất là tà kiến, tham ái, ngã mạn phát sanh. Khi phiền não nào phát sanh, ắt phải có si mê tâm sở gọi là vô minh bao trùm, phủ kín thực tánh tự nhiên của danh pháp, sắc pháp. Cho nên, sự tiến hành thiền tuệ không thể phát triển được.

Ðó là những điều hành giả nên thận trọng, không nên quan trọng hóa mình, mà hành giả chỉ cần có yonisomanasikāra: Sự hiểu biết ở trong tâm bằng trí tuệ đúng theo 4 trạng thái của danh pháp, sắc pháp, làm nhân duyên hỗ trợ cho chánh niệm, trí tuệ tỉnh giác, trực nhận, trực giác ngay đối tượng danh pháp, sắc pháp, để cho trí tuệ thiền tuệ phát sanh thấy rõ, biết rõ đúng theo thực tánh tự nhiên của danh pháp, sắc pháp ấy.

4.2- Quan trọng hóa đối tượng

Nếu hành giả quan trọng hóa đối tượng thiền tuệ: "sắc đi, sắc đứng, sắc ngồi, sắc nằm"... sẽ làm cho đối tượng "dáng đi, tư thế đi; dáng đứng, tư thế đứng; dáng ngồi, tư thế ngồi; dáng nằm, tư thế nằm...", mất tánh tự nhiên bình thường, do bất thiện tâm, nên làm che án thực tánh của sắc pháp danh pháp.

Khi quan trọng hóa đối tượng, nghĩa là xem đối tượng có lợi ích, sẽ đem lại sự chứng ngộ chân lý Tứ Thánh Ðế, chứng đắc 4 Thánh Ðạo, 4 Thánh Quả và Niết Bàn, nhờ nơi đối tượng ấy. Nếu nghĩ vậy thì khó tránh khỏi tham ái, ngã mạn, tà kiến nương nhờ ở đối tượng ấy mà phát sanh, làm trở ngại cho việc tiến hành thiền tuệ.

Do đó, hành giả không nên quan trọng hóa đối tượng sắc đi, sắc đứng, sắc ngồi, sắc nằm... mà chỉ nên để đối tượng phát sanh một cách tự nhiên bình thường:

Sắc đi: Ðó là "dáng đi, tư thế đi" một cách tự nhiên bình thường.

Sắc đứng: Ðó là "dáng đứng, tư thế đứng" một cách tự nhiên bình thường.

Sắc ngồi: Ðó là "dáng ngồi, tư thế ngồi" một cách tự nhiên bình thường.

Sắc nằm: Ðó là "dáng nằm, tư thế nằm" một cách tự nhiên bình thường.

Ðối tượng thiền tuệ phải hoàn toàn tự nhiên, bởi chân lý luôn luôn ở trạng thái tự nhiên; cho nên đối tượng phải tự nhiên, trí tuệ mới có thể thực nghiệm được thực tánh của danh pháp, sắc pháp; để thấy rõ, biết rõ sự sanh, sự diệt của danh pháp, sắc pháp; để thấy rõ, biết rõ trạng thái vô thường, trạng thái khổ, trạng thái vô ngã của danh pháp, sắc pháp ấy.

Khi thấy rõ, biết rõ thực tánh của tất cả mọi danh pháp, sắc pháp trong tam giới, chỉ có sự thật chân lý khổ đế mà thôi, không có an lạc thật. Nếu có thọ lạc thì chỉ là hư ảo. Vì thọ lạc là danh pháp, cũng có sự sanh, sự diệt; có trạng thái vô thường, trạng thái khổ, trạng thái vô ngã, cho nên thọ lạc cũng chỉ là khổ đế mà thôi.

4.3- Quan trọng hóa chủ thể và đối tượng

Nếu hành giả quan trọng hóa chủ thể và đối tượng thiền tuệ, thì tất cả mọi phiền não, nhất là tham ái, ngã mạn, tà kiến, có thể nương nhờ nơi chủ thể và đối tượng ấy mà phát sanh.

Vì vậy, trong bài kinh Ðại Niệm Xứ, đoạn kết của mỗi đối tượng (trong 21 đối tượng), Ðức Phật đều dạy rằng:

"Atthi kāyo’ti vā panassa sati paccupaṭṭhitā hoti, yāvadeva ñāṇamattāya paṭissatimattāya, anissito ca viharati, na ca kiñci loke upādiyati...". [16]

"Chánh niệm của hành giả trực nhận rằng: "chỉ là thân mà thôi". Ðối tượng hiện tại, chỉ để cho phát triển chánh niệm, chỉ để cho phát triển trí tuệ tỉnh giác mà thôi, hành giả không có tà kiến và tham ái nương nhờ nơi đối tượng - chủ thể, và không có sự chấp thủ nào ta, của ta trong ngũ uẩn này".

Cũng như vậy, ở phần thọ, phần tâm, phần pháp, Ðức Phật cũng dạy: "chỉ là thọ mà thôi" (atthi vedanā), "chỉ là tâm mà thôi" (atthi cittaṃ), "chỉ là pháp mà thôi" (atthi dhammā).

Trong phần Chú giải dạy rằng:

"Thân chỉ là thân, thọ chỉ là thọ, tâm chỉ là tâm, pháp chỉ là pháp" thuộc về sắc pháp và danh pháp, là pháp vô ngã, không phải chúng sinh (na satto), không phải người (na puggalo), không phải đàn bà (na itthī), không phải đàn ông (na puriso), không phải ngã (na attā), không phải thuộc về ngã (na attaniyaṃ), không phải ta (nā’haṃ), không phải của ta (na mama), không phải ai cả (na koci), không phải của ai cả,....

Sự thật:

Phần thân chỉ là thân, thuộc về sắc pháp là sắc uẩn.

Phần thọ chỉ là thọ, thuộc về danh pháp là thọ uẩn.

Phần tâm chỉ là tâm, thuộc về danh pháp là thức uẩn.

Phần pháp chỉ là pháp, thuộc về danh pháp, sắc pháp là ngũ uẩn.

Ðức Phật dạy rằng: "Tóm lại ngũ uẩn chấp thủ này là khổ" (Saṃkhitena pañcuppādānakkhandhā dukkhā).

Người nào say mê trong ngũ uẩn, người ấy bị chìm đắm trong cảnh khổ, chẳng bao giờ giải thoát ra khỏi cảnh khổ tử sanh luân hồi, như trong kinh Abhinandanasutta [17]  Ðức phật dạy rằng:

"Này chư Tỳ khưu,

Người nào say mê trong sắc uẩn, Như Lai gọi người ấy say mê trong khổ. Người nào say mê trong khổ, Như Lai gọi người ấy không thể giải thoát khỏi khổ được.

Người nào say mê trong thọ uẩn, Như Lai gọi người ấy say mê trong khổ...

Người nào say mê trong tưởng uẩn, Như Lai gọi người ấy say mê trong khổ...

Người nào say mê trong hành uẩn, Như Lai gọi người ấy say mê trong khổ....

Người nào say mê trong thức uẩn, Như Lai gọi người ấy say mê trong khổ. Người nào say mê trong khổ, Như Lai gọi người ấy không thể giải thoát khỏi khổ được.

"Này chư Tỳ khưu,

Người nào không say mê trong sắc uẩn, Như Lai gọi người ấy không say mê trong khổ. Người nào không say mê trong khổ, Như Lai gọi người ấy có thể giải thoát khỏi khổ.

Người nào không say mê trong thọ uẩn, Như Lai gọi người ấy không say mê trong khổ...

Người nào không say mê trong tưởng uẩn, Như Lai gọi người ấy không say mê trong khổ...

Người nào không say mê trong hành uẩn, Như Lai gọi người ấy không say mê trong khổ...

Người nào không say mê trong thức uẩn, Như Lai gọi người ấy không say mê trong khổ. Người nào không say mê trong khổ, Như Lai gọi người ấy có thể giải thoát khỏi khổ...".

Hành giả tiến hành thiền tuệ, trí tuệ thiền tuệ thấy rõ, biết rõ đối tượng ngũ uẩn, danh pháp, sắc pháp đều là khổ đế, vì có sự sanh, sự diệt là thường.

Và trí tuệ thiền tuệ thấy rõ, biết rõ chủ thể đó là chánh niệm, trí tuệ tỉnh giác (hành uẩn) cũng là khổ đế, vì cũng có sự sanh, sự diệt là thường, nên không say mê chìm đắm trong cảnh khổ của danh pháp, sắc pháp, nhàm chán danh pháp, sắc pháp, muốn giải thoát khỏi danh pháp, sắc pháp ấy.

Khi hành giả không quan trọng hóa đối tượng: danh pháp, sắc pháp, và chủ thể: danh pháp, thì tà kiến, tham ái, ngã mạn không nương vào đâu mà phát sanh lên được.

5- Diệt Tham Ái, Ngã Mạn, Tà Kiến

Tham ái (taṇhā), ngã mạn (māna), tà kiến (diṭṭhi) gọi là ba pháp trì hoãn (papañcadhamma), làm chúng sinh, đắm chìm trong biển khổ trầm luân, tử sanh luân hồi trong ba giới bốn loài từ vô thủy mãi đến vô chung.

Ðức Phật xuất hiện trên thế gian với tâm đại bi bao la rộng lớn, muốn cứu vớt chúng sinh thoát ra khỏi biển khổ trầm luân, tử sanh luân hồi trong ba giới bốn loài, nên Ðức Phật thuyết pháp, giảng dạy cho chúng sinh hiểu rõ sự tai họa của ba pháp trì hoãn và con đường pháp hành thiền tuệ để diệt ba pháp trì hoãn ấy.

Ba pháp trì hoãn: tham ái, ngã mạn, tà kiến không thể diệt bằng pháp hành giới trong sạch, cũng không thể diệt bằng pháp hành thiền định, dầu chứng đắc các bậc thiền sắc giới và các bậc thiền vô sắc giới, mà chỉ có thể diệt bằng pháp hành thiền tuệ mà thôi.

Ðối tượng – chủ thể – thời gian

Về đối tượng và chủ thể: Hành giả đang tiến hành thiền tuệ, không nên quan trọng hóa đối tượng và chủ thể.

Về thời gian: Hành giả không nên có quy định thời gian hành, mà nên có sự tinh tấn liên tục không ngừng, tiến hành thiền tuệ một cách tự nhiên bình thường hằng ngày, đêm cho đến khi nằm ngủ ngon giấc.

Diệt tham ái, ngã mạn, tà kiến bằng hai giai đoạn

5.1- Giai đoạn diệt từng thời (tataṅgapahāna).

Hành giả tiến hành thiền tuệ, đến khi trí tuệ thiền tuệ thứ tư (trong 16 trí tuệ thiền tuệ) phát sanh gọi là Udayabbayañāṇa: trí tuệ thiền tuệ thấy rõ, biết rõ sự sanh, sự diệt của danh pháp, sắc pháp, nên hiện thấy rõ, biết rõ 3 trạng thái chung:

Trạng thái vô thường (aniccalakkhaṇa).

Trạng thái khổ (dukkhalakkhaṇa).

Trạng thái vô ngã (anattalakkhaṇa).

Khi trí tuệ thiền tuệ thấy rõ, biết rõ danh pháp, sắc pháp có trạng thái vô thường, nên có thể diệt được ngã mạn (māna) tự chấp mình so sánh với người.

Khi trí tuệ thiền tuệ thấy rõ, biết rõ danh pháp, sắc pháp có trạng thái khổ, nên có thể diệt được tham ái (taṇhā) tham đắm say mê trong danh pháp, sắc pháp.

Khi trí tuệ thiền tuệ thấy rõ, biết rõ danh pháp, sắc pháp có trạng thái vô ngã, nên có thể diệt được tà kiến (diṭṭhi) chấp ngã, chấp từ danh pháp, sắc pháp cho là ta.

Trí tuệ thiền tuệ thấy rõ, biết rõ danh pháp, sắc pháp trong tam giới có trạng thái vô thường, trạng thái khổ, trạng thái vô ngã, chỉ có khả năng diệt từng thời (tadaṅgapahāna) được tham ái, ngã mạn, tà kiến, chứ chưa có đủ khả năng diệt đoạn tuyệt được chúng.

5.2- Giai đoạn diệt đoạn tuyệt (samucchedapahāna).

Hành giả tiến hành thiền tuệ, đến khi trí tuệ thiền tuệ tuần tự phát triển đến trí tuệ thiền tuệ siêu tam giới thứ 14, gọi là Thánh Ðạo Tuệ (Ariyamaggañāṇa), có Niết Bàn làm đối tượng. Thánh Ðạo Tuệ có 4 bậc:

1- Bậc Nhập Lưu Thánh Ðạo Tuệ: Có khả năng diệt đoạn tuyệt hoàn toàn tà kiến (diṭṭhi), và tất cả các ác pháp thuộc tà kiến vĩnh viễn không bao giờ phát sanh cả trong kiếp hiện tại này lẫn kiếp vị lai. Nhưng tham ái và ngã mạn, bậc Nhập Lưu Thánh Ðạo Tuệ chưa có khả năng diệt đoạn tuyệt được.

2- Bậc Nhất Lai Thánh Ðạo Tuệ: Có khả năng diệt đoạn tuyệt được tham ái và ngã mạn, phần thô ở cõi dục giới. Nhưng phần vi tế, bậc Nhất Lai Thánh Ðạo Tuệ chưa có khả năng diệt được.

3- Bậc Bất Lai Thánh Ðạo Tuệ: Có khả năng diệt đoạn tuyệt được tham ái và ngã mạn phần vi tế ở cõi dục giới. Nhưng tham ái và ngã mạn ở cõi sắc giới và vô sắc giới, bậc Bất Lai Thánh Ðạo Tuệ chưa có khả năng diệt được.

4- Bậc Arahán Thánh Ðạo Tuệ: Có khả năng diệt đoạn tuyệt hoàn toàn tham ái và ngã mạn, không còn dư sót.

Bậc Thánh Arahán hoàn toàn không còn pháp trì hoãn (papañca-dhamma) nào, nên không còn chìm đắm trong biển khổ trầm luân nữa, đã hoàn thành xong phạm hạnh, biết rõ kiếp này là kiếp cuối cùng, sau khi tịch diệt Niết Bàn, không còn tái sanh kiếp nào khác nữa; chấm dứt sự tử sanh luân hồi trong ba giới bốn loài, hoàn toàn giải thoát khỏi cảnh khổ sanh, lão, bệnh, tử.

-ooOoo-