Thận trọng, chú tâm, quan sát là những tâm sở tự nhiên ai cũng có, nên bất cứ ai biết ứng dụng chúng một cách nhuần nhuyễn chính xác thì đều gặt hái được những kết quả như ý (về mọi phương diện). Một người nọ đang hành nghề xiếc, trong lúc anh ta đang biểu diễn đã đắc đạo quả ngay khi đức Phật nói một câu kệ, chính là nhờ nghề của anh ta đã giúp anh ta thiện xảo trong thận trọng, chú tâm, quan sát. Khi thận trọng chú tâm quan sát vượt khỏi mọi ý đồ của bản ngã thì chúng là tột đỉnh của chánh niệm tỉnh giác, lúc bấy giờ đối tượng của chúng là thực tại chân đế, Niết-bàn.

Không phải hành Vipassanà là tâm phải để trong thân mà là phải thận trọng chú tâm quan sát (tức tinh tấn chánh niệm tỉnh giác) trên đối tượng thân thọ tâm pháp. Như khi mắt thấy sắc thì tâm thấy mắt, thấy đối tượng của mắt (một vật bên ngoài), thấy sự tiếp xúc giữa mắt với sắc (cả ngoài cả trong), thấy tâm nào khởi lên nơi xúc, thấy sự sinh diệt của tâm đó v.v... vậy đâu có nhất thiết là đối tượng phải ở bên trong. Coi chừng tâm để bên trong là thiền định rồi không phải thiền tuệ đâu (ngoại tức chư duyên, nội tâm tĩnh chỉ là định), tùy thuận pháp trong ngoài (hay toàn diện) mà minh sát (vipassanà) mới gọi là tuệ quán chiếu. Phải nắm thật rõ nguyên lý mới hành, nếu không sẽ rất dễ bị lệch lạc.

Trong thiền Vipassanà chánh niệm tỉnh giác thuộc chánh kiến tức trực giác, không phải thuộc tư duy, lý luận, nên khi suy nghĩ tính toán ra thiện, bất thiện v.v... trước rồi mới hành động theo sau thì hành động và tư tưởng khó có thể ăn khớp nhau, làm sao gọi là chánh niệm tỉnh giác được. Chánh niệm tỉnh giác là trực tiếp khám phá thực tại như nó đang là, chứ không phải đã là hay sẽ là. Mục đích của chánh niệm tỉnh giác là trả thực tại về với bản chất thật của nó, và chỉ thấy nó như thế nào thì nó là như vậy chứ không phải ghép nó vào một khuôn khổ đạo đức nào. Đạo đức cao nhất là thấy hành động đúng với bản chất thật của nó, từ đó khám phá ra thiện ác đúng sai ngay trên bản chất thật của nó, không qua tư tưởng lý luận.

"Tập làm chủ được hành động theo ý nghĩ của mình" là thái độ ý chí của bản ngã, trong khi chánh niệm tỉnh giác thật sự là thái độ hoàn toàn vô ngã của tánh biết rỗng lặng trong sáng tự nhiên. Thiền Vipassanà chính là ngay khi buông xuống mọi nỗ lực của bản ngã ý chí thì lập tức chánh niệm tỉnh giác tự ứng một cách tự nhiên chính xác từ tánh biết lặng lẽ trong sáng và vô ngã. Hãy nắm vững nguyên lý này rồi mới nên hành, nếu không lại rơi vào quỹ đạo của bản ngã vô minh ái dục.

Mục đích của khán thoại đầu là dồn lý trí vọng thức (hữu ngã) vào ngõ cụt "bất khả tri" để tánh biết "tri bất tri thượng" (vô ngã) xuất hiện nguyên vẹn phản ánh trung thực toàn diện các pháp nên gọi là kiến tánh hay ngộ. Trong khi chánh niệm là tâm không vọng niệm, trọn vẹn với thực tại ở đây và bây giờ, nên tâm vô niệm, không lăng xăng tạo tác,  rỗng lặng trong sáng, thấy rõ thực tánh pháp chân đế nên gọi là Vipassanà (minh kiến) hay thấy pháp (pháp nhãn). Đó là lý do tại sao Tổ Huệ Năng dạy lấy VÔ NIỆM để kiến tánh.

Vì tham công án là phương tiện thiện xảo đặt ra sau thời Tổ Huệ Năng nên không trực tiếp vô niệm mà lấy nghi tình làm "thời kỳ quá độ" để chuyển từ cái biết hữu ngã hữu niệm phân biệt của lý trí qua tánh biết vô ngã, vô niệm, vô phân biệt của tuệ giác mà hiệu ứng của nghi tình là sự bùng vỡ của ngộ. Còn chánh niệm tỉnh giác chính là vô niệm trực tiếp ứng ra từ tánh biết rỗng lặng trong sáng nên tự nó trọn vẹn với thực tánh chân đế.

Tóm lại, tham công án là phương tiện gián tiếp phải trải qua thời gian nghi tình đế kiến tánh, còn chánh niệm tỉnh giác là tự thân tánh giác thấy thực tánh chân đế không qua phương tiện nào. Tuy nhiên đó là nói chánh niệm tỉnh giác hay vô niệm đích thực thời kỳ tiền công án, còn hiện nay không ít  trường phái thiền đã đưa chánh niệm tỉnh giác xuống mức độ nỗ lực tạo tác của bản ngã thì lại không bằng tham công án để loại cái ngã vọng niệm trước rồi mới thấy tánh sau, vì như vậy sẽ ít bị nguy cơ rơi vào sở đắc của bản ngã, khi chưa thực sự chánh niệm tỉnh giác.

Khi một người có nhiều tâm sân đến đỗi gây trở ngại cho chánh niệm tỉnh giác thì nên bổ túc bằng cách tu rải tâm từ. Tâm từ là một đề mục thiền định, nhưng rải tâm từ thì không cần phải vào nhất tâm an chỉ trong định xả, mà chỉ cần tâm dịu dàng, an tịnh, mát mẻ, hiền thiện và nhất là không sân là được. Khi hướng tâm vào trạng thái không sân cho đến lúc cảm nhận được sự an tịnh, dịu dàng, hiền thiện làm cho thân tâm mát mẻ trong lành thì tỏa năng lượng mát mẻ trong lành đó rộng ra tràn ngập cả căn phòng, rồi cả ngôi nhà, cả khu vườn, lan ra hàng xóm... mỗi ngày mỗi trải rộng ra cho đến khi tâm mát mẻ ấy trùm khắp tất cả không gian... Như vậy gọi là phát triển tâm từ vô lượng. khi đã thuần thục, nếu muốn có thể rải tâm từ đó đến những người cần rải tâm từ. Không nên chỉ ngồi lặp đi lặp lại câu "Nguyện cho tất cả chúng sanh được sự an vui" một cách máy móc, vô hồn.

Thực ra nếu một người hàng ngày có thể sống trong sáng suốt, định tĩnh, trong lành hoặc tinh tấn chánh niêm, tỉnh giác thì ngay lúc đó tâm không sân nên tự nó đã có tâm từ, không cần phải tu niệm tâm từ gì cả. Chính tâm từ này mới thật sự vô ngã vị tha, vì từ bi và trí tuệ luôn đi đôi với nhau. Chỉ khi tâm sân quá nhiều mới phải bổ túc pháp rải tâm từ mà thôi.

Trong pháp học, sắc pháp và danh pháp nói rộng ra thì thành một bộ Abhidhamma (Vi Diệu Pháp). Nhưng trong pháp hành thì thân và thân hành gọi là sắc pháp, tâm gọi là danh pháp. Cụ thể hơn, mắt, tai, mũi, lưỡi, thân gọi là sắc pháp; ý gọi là danh pháp. Hoặc trong ngũ uẩn, sắc thuộc về sắc pháp; thọ, tưởng, hành, thức thuộc về danh pháp. Ví dụ khi đi là sắc thân di chuyển đó là sắc pháp, tâm biết được sắc thân đang di chuyển đó là danh pháp. Như vậy, với chánh niệm tỉnh giác thì khi đi chỉ có sắc di chuyển và tâm biết sắc di chuyển chứ không có ảo tưởng ta đi hay ta biết.

Thầy sẵn lòng trả lời những câu hỏi khi đã suy tư chiêm nghiệm hết sức mà vẫn không tự giải nghi được, lúc đó thầy chỉ gợi ý một chút thôi là thấy ngay. Thầy đã nói đừng học đạo để thỏa mãn lý trí. Một câu trả lời thật rành mạch cũng không giúp con giác ngộ được đâu, hãy tự mình khám phá thể nghiệm để thấy ra sự thật, không nên tìm lời giải nơi kinh điển hay bất kỳ vị thầy nào. Thầy nghĩ là con chưa đọc hết chương 5 nói về tinh tấn, hoặc con chỉ đọc phớt qua, rồi lại thắc mắc chính những điều mà thầy đã nói rõ trong đó, và trong các buổi giảng thầy cũng đã nói đi nói lại không biết bao nhiêu lần. Vậy có lẽ đã đến lúc tự con phải khám phá tinh tấn là gì mới được. Hãy tinh tấn lên đừng quá lười biếng giao khoán cho ngôn từ vay mượn từ một xác định của người khác như vậy. Kinh điền và thầy chỉ có nhiệm vụ gợi ý cho con tự thấy thôi.

Những điều con hiểu là đúng. Nếu một người có thể buông bản ngã dễ dàng thì chánh niệm tỉnh giác thật sự liền xuất hiện rất tự nhiên, rỗng lặng và trong sáng. Còn nếu cảm thấy khó buông được một cách tự nhiên, hoặc phải cố gắng buông thì tức là chưa thực sự buông. Tuy nhiên hành trình của bản ngã là tư tưởng và thời gian nên luôn gắn liền với quá khứ, vị lai hoặc đắm chìm trong hiện tại, vì vậy chỉ cần thận trọng, chú tâm, quan sát rõ ràng thực tại thì tư tưởng và thời gian biến mất, và thực tại danh sắc hiển lộ, lúc đó chính là tinh tấn, chánh niệm, tỉnh giác đích thực và vô ngã. Đó là cách tốt nhất để tiếp cận chánh niệm tỉnh giác thật sự.

Nếu cả hai tình huống chánh niệm tỉnh giác trên đều không sử dụng được, lúc đó mới dùng tới pháp hỗ trợ như niệm Phật, niệm tâm từ, niệm bất tịnh, niệm sự chết. Thà sử dụng những pháp hỗ trợ này còn hơn là theo một phương pháp cố định để hình thành thói quen quán tính, hoặc cố gắng chánh niệm tỉnh giác chủ quan lệch lạc theo tư kiến tư dục của mình để rồi "tạo đà" sai lầm, khó mà điều chỉnh lại được.

Cũng cần phải phân biệt hai loại tinh tấn: Một là ý chí của bản ngã, hai là không buông lung, phóng dật theo tư kiến tư dục của bản ngã. Nếu hành giả sử dụng loại thứ nhất thì nói là tinh tấn nhưng thực tế là đang chìu theo ý đồ của bản ngã, nghĩa là vẫn buông lung. Vì người ấy nỗ lực theo ý chủ quan của mình (tư kiến) và nỗ lực để đạt tới sở cầu (tư dục) chứ không phải là trọn vẹn phản ánh thực tại như nó là.

1) Khi đã biết sống khám phá sự thật thì con cứ nhiệt tình học ra bài học của mình, còn chậm hay nhanh là chuyện của pháp. không nên nóng vội. Sống khám phá pháp không phải để đạt được tình trạng lý tưởng như đã định trước, mà là không mê mờ trong pháp để học ra bài học mới mẻ từng giây từng phút. Pháp luôn vô ngã nên chỉ cần thấy pháp thôi chứ đâu có cái tôi để mong đạt được như ý mình. Hãy cảm nhận được sự hứng thú trong từng giây phút khám phá cái thật hơn là mong cầu đạt được nó. Đạt được là đã rơi vào cái ngã rồi làm sao thấy pháp được? Thất niệm là tâm bôn ba tìm kiếm bên ngoài, không còn trọn vẹn với thức tại thân tâm nữa. Khi nhận ra tình trạng thất niệm, tạp niệm hay vọng niệm thì ngay đó đã là chánh niệm rồi, chứ không cần dùng một niệm nào đó để cố gắng nắm bắt thực tại. Thường người ta hướng tâm truy tìm và nắm bắt pháp (bằng tầm, tứ) như một mục đích để đạt đến, chứ không thực sự trở về thực tại để thấy nó như nó đang là (bằng chánh niệm - tỉnh giác), nên tâm vẫn cứ thường dao động bất an. Chánh niệm thật sự thì vô tâm, vô niệm, vô ngã nên mới gọi là không, vô tướng, vô tác, vô nguyện, như Phật đã dạy: "Quá khứ không truy tìm, tương lai không ước vọng, chỉ có pháp hiện tại, tuệ quán chính là đây". Hãy nhớ: Thất niệm như thật biết thất niệm đó chính là chánh niệm tỉnh giác.

2) Tạ ơn và sám hối là việc nên tự nhắc nhở mình hàng ngày. Chúng ta được sinh làm người để học bài học giác ngộ là đã mang ơn Tam Bảo, Trời Đất, Thầy Tổ, Cha Mẹ, Chư Thiên và vô số chúng sanh nên trước tiên cần phải chân thành biết ơn và tạ ơn tất cả. Ngay cả những pháp đối nghịch cũng đã giúp chúng ta học được nhiều bài học quý giá như lòng nhẫn nại, từ bi v.v. Đồng thời khi còn cái ta vô minh ái dục chúng ta đã vì lòng ích kỷ cá nhân mà đối nghịch với Tam Bảo, Trời Đất, chư Thánh Hiền, Bồ-tát và Cha Mẹ, Thầy Tổ ... cũng như gây khổ đau tổn hại đến vô số chúng sanh. Do đó, tạ ơn - sám hối là pháp mà bất cứ ai bắt đầu ý thức được sự quan hệ mật thiết trong cuộc sống trùng trùng duyên khởi đều tự thấy ra đó là trách nhiệm của mình.

Cũng không cần phải có một phương pháp tạ ơn sám hối nào nhất định, mà chủ yếu là ở tấm lòng. Cách thể hiện thì tùy người tùy hoàn cảnh. Nên tự mình thấy ra hơn là làm theo một bài bản sẵn có. Khi chúng ta đọc mãi một lời tạ ơn sám hối soạn sẵn thì dễ rơi vào máy móc, quán tính và lâu ngày sẽ không còn sinh khí để cảm ứng xúc động nữa. Và cụ thể hơn nữa là biểu hiện bằng hành động thiết thực đối với Tam Bảo, Cha Mẹ, Thầy Tổ, những người, vật và hoàn cảnh xung quanh với tâm tôn kính, thương yêu, thông cảm, bao dung, tha thứ v.v... Đó mới thật sự là tạ ơn sám hối.

Bản chất của cái ngã lăng xăng là luôn tìm cách bám trụ. Cái gì nó ưa thích thì liền tham đắm, cái gì nó ghét bỏ thì cố loại trừ. Về tri thức cũng vậy nó bám vào tư kiến của mình rồi hình thành kết luận và mắc kẹt trong đó mà thành tà kiến. Do đó, trong thiền Tứ Niệm Xứ đức Phật cảnh báo: "Sống không nương tựa, không chấp trước điều gì ở đời" và gần 700 năm sau Kinh Kim Cang cũng dạy: "Ưng vô sở trụ nhi sinh kỳ tâm". Khoảng 400 năm sau nữa Ngài Huệ Năng khi nghe Ngài Hoàng Nhẫn đọc câu này liền ngộ.

Buông cái ta lăng xăng tạo tác cũng đồng nghĩa với "Không nương tựa, không chấp trước điều gì ở đời". Nếu thấy cái ta chỉ là ảo tưởng liền không bám trụ vào nó thì gọi là buông, lúc đó không còn cái ta ảo tưởng che lấp nên thực tánh liền hiển lộ trong tánh thấy, nên Kinh Viên Giác gọi là "Tri huyễn tức ly, ly huyễn tức giác". Đó chính là ý nghĩa đích thực của Thập Độ Ba-la-mật (Pàramì). Sống được như vậy thì chữ tu không còn là nỗ lực của bản ngã nữa, nên Phật gọi đó là "sống thuận Pháp" (Dhammànudhamma patipanno viharati).

Để sống được vô ngã thuận pháp chỉ cần tại đây và bây giờ thường tinh tấn chánh niệm tỉnh giác hay thận trọng chú tâm quan sát ngay nơi mỗi động tịnh của thực tại thân tâm thì bản ngã vô minh ái dục không còn cơ hội xen vào bám níu và lăng xăng tạo tác ra Tập đế. Không Tập đế thì Khổ đế cũng không còn. Không còn Tập đế và Khổ đế thì ngay đó chính là Đạo đế và Diệt đế (Niết-bàn). Chúng ta nên nói Niết-bàn là vô ngã hoặc nói chấm dứt hoàn toàn bản ngã tham sân si là Niết-bàn thì đúng hơn.