80% chúng ta, trong đời, thế nào cũng có lúc đau lưng dưới.

Hàng năm, ở Mỹ, cứ 100 người lớn trong hạn tuổi đi làm, đến 50 người đau lưng. Tiền mất mỗi năm về mọi mặt cho chứng đau lưng lên tới 20-50 tỷ Mỹ-kim (tiền mất vì không sản xuất, tiền chữa trị, tiền bồi thường nghề nghiệp, ...). Và đau lưng dưới là một trong những vấn đề khiến người bệnh đi thăm bác sĩ nhiều nhất. Bệnh xảy ra nhiều nhất trong hạn tuổi 20 đến 40, song nặng hơn ở người cao niên.

Cột sống, một cơ cấu quan trọng, là nền tảng các cử động của cơ thể chúng ta. Cột sống vừa vững chắc vừa mềm dẻo. Hai đặc tính tương phản này khiến cột sống chịu đựng được các sức tác động vào nó do những hoạt động hàng ngày gây ra. Cột sống gồm 33 đốt sống, được hỗ trợ bởi một hệ thống nâng đỡ phức tạp gồm sụn, dây chằng (ligaments), bắp thịt, mang nhiệm vụ giữ các đốt sống luôn ở đúng vào các vị thế của chúng, giúp cột sống hoạt động linh hoạt.

Nguyên nhân

Vô số nguyên nhân gây ra chứng đau lưng dưới. Ngoài những nguyên nhân hiển nhiên như các chấn thương làm gãy cột sống, sau đây là một vài nguyên nhân dễ hiểu khác:

- Các bệnh nhiễm trùng cột sống: do các vi trùng thông thường, hay do vi trùng bệnh lao.

- Các bệnh ung thư: ung thư mọc ngay tại cột sống hoặc từ chỗ khác đến cột sống. Gần như bệnh ung thư của mọi cơ quan, cuối cùng đều có thể bằng cách này hay cách khác, mon men đến cột sống: ở gần thì lan sang, ở xa theo máu đến cột sống.

- Bệnh phình nở động mạch chủ ở bụng (abdominal aortic aneurysm): một bệnh nguy hiểm, làm chết mau chóng khi chỗ phình nở thình lình bể vỡ.

- Bệnh các cơ quan trong bụng: thận, cơ quan tiêu hóa, cơ quan sinh dục phụ nữ, ...

- Đau lưng do nguyên nhân tinh thần: bệnh căng thẳng tâm thần (anxiety), sầu buồn (depression), giả vờ (malingering), chán công việc làm.

Tuy nhiên, cũng may, cứ 100 người đau lưng dưới, chỉ có ít hơn 5 người (ít hơn 5%) đau lưng do những bệnh nguy hiểm. Còn hơn 95 vị kia, đau lưng gây do những nguyên nhân lành, vì cột sống có vấn đề hoặc vì sự suy yếu của hệ thống nâng đỡ cột sống.

Chúng ta nên để ý những yếu tố sau để cảnh giác, nghĩ đến các nguyên nhân nguy hiểm (như gãy xương, nhiễm trùng, ung thư, chèn ép thần kinh tọa) của đau lưng:

- Người đang hay đã bị ung thư trong quá khứ.

- Xuống cân không có lý do rõ rệt, hoặc sốt, nóng lạnh, nổi hạch, ...

- Khi nằm nghỉ, thay vì bớt đau, lại đau nhiều hơn, hoặc đau dữ dội về đêm.

- Tiêu tiểu bất thường: bí tiểu, són phân hoặc nước tiểu.

- Tê vùng hậu môn và háng: triệu chứng của "hội chứng đuôi ngựa" (cauda equina syndrome), báo hiệu nhiều thần kinh của cột sống phía dưới bị chèn ép, thường là do ung thư.

- Chân yếu và tê: đây là triệu chứng báo hiệu một thần kinh sống đang bị chèn ép.

- Té ngã hoặc tai nạn.

- Đau hơn 4 tuần.

Nếu không có những triệu chứng kể trên (báo hiệu có thể một bệnh nguy hiểm nào đó gây đau lưng), đau lưng thường do những nguyên nhân lành. 90 phần trăm các trường hợp đau lưng cấp tính do nguyên nhân lành sẽ dần thuyên giảm trong vòng 2-4 tuần lễ.

(Về bệnh đau lưng dưới lành, không do những nguyên nhân độc, một số yếu tố khiến người này hay bị hơn người khác: hút thuốc lá; béo mập; phụ nữ; làm nghề lao động nặng, hoặc làm việc văn phòng ít có cơ hội vận động; chịu nhiều căng thẳng tinh thần trong công việc; có học thức thấp; không hài lòng với công việc mình làm; mang bệnh tâm thần; người có bảo hiểm WorkersCompensation (bảo hiểm đền bồi cho những bệnh gây do công việc làm).

Từ cổ trở xuống, giữa các đốt sống, có một hệ thống thần kinh tỏa ra khắp cơ thể, điều khiển sự cử động, đồng thời giúp cơ thể thâu nhận các cảm giác. Nếu cột sống sụp, hoặc một đĩa sụn giữa hai đốt sống phình bự ra (bulging, herniated), một dây thần kinh sống (thường là thần kinh tọa) có thể bị chèn ép. Thêm vào cái đau do vấn đề của chính cột sống, ta còn thêm cái nhức và các triệu chứng khác của tình trạng thần kinh sống bị chèn ép (đau chuyền xuống một bên chân, chân tê hoặc yếu,...).

Triệu chứng

Triệu chứng tùy vào nguyên nhân gây ra cái đau.

Những trường hợp đau lưng dưới do nguyên nhân lành thường đau nhiều ban ngày khi ta hoạt động, bớt về đêm khi ta nghỉ ngơi. Một số hoạt động hoặc tư thế khiến cái đau nặng hơn, thí dụ ngồi lâu, cong cúi, xoay người sang bên,... Cái đau ở giữa, hoặc một hay hai bên lưng, thường không lan xuống mông hoặc chân. Tuy có chuyển động và đi lại khó khăn do đau, song thực ra, chân ta không bị yếu, tê. Ta không nóng sốt, và tiêu tiểu vẫn bình thường.

Nếu cái đau của bạn nhiều hơn về đêm, không ảnh hưởng bởi các hoạt động hoặc tư thế, lan xuống mông, chân, chân bạn yếu, tê, hoặc bạn thêm nóng sốt, tiêu tiểu bất thường,... bạn nên cho bác sĩ biết để bác sĩ cảnh giác, tìm hiểu nguyên nhân gây ra cái đau của bạn kỹ hơn.

Thăm khám và chụp phim

Thế nào bạn cũng nóng lòng, muốn được chụp phim ngay. Nhưng trong đa số các trường hợp đau lưng cấp tính, với lần thăm khám đầu, phim chụp thường không cần thiết, nếu ta không nghi gãy xương, vì không giúp gì thêm vào sự định bệnh hay chữa trị.

Xin bạn để bác sĩ hỏi bệnh bạn kỹ và thăm khám bạn tỉ mỉ trước đã. Chúng ta chớ vội chụp phim. Phim chụp ra có thể bình thường, song bác sĩ không thể bảo rằng vì phim chụp bình thường nên bạn không đau. Phim chụp, Cat scan, hay MRI có thể bất thường, nhưng không chắc gì cái bất thường này là nguyên nhân gây cái đau của bạn. Cột sống người trên 30, giống một cây nhiều tuổi. Cây nhiều tuổi mọc thêm chồi thêm nhánh, da cây sần sùi. Cột sống cao tuổi cũng sần sùi, có những chồi xương mọc thêm ra, các đĩa sụn giữa các đốt sống có thể méo mó, phình bự (bulging). Nếu phim chụp, Cat scan, hoặc MRI cho thấy những bất thường này, thường đây chỉ là những thay đổi bình thường của cột sống theo tuổi tác, không chắc gì chúng là nguyên nhân gây đau.

Bác sĩ nên để ý những triệu chứng báo hiệu người bệnh có thể đau lưng vì những bệnh nguy hiểm. Hỏi bệnh kỹ, thăm khám tỉ mỉ, thêm vào đó, với một tinh thần cảnh giác cao, bác sĩ sẽ ít khi sót một vấn đề nguy hiểm khiến người bệnh đau lưng. 90% người bị đau lưng cấp tính sẽ bớt dần trong vòng 1 tháng. Sau thời gian này, nếu bạn vẫn còn đau đến độ chưa làm việc được bình thường trở lại, bác sĩ sẽ thăm khám bạn lại và tìm hiểu nguyên nhân tại sao cái đau của bạn còn dữ thế, và nếu cần, chúng ta chụp phim vào lúc này vẫn chưa muộn.

Chữa trị

Đa số các trường hợp đau lưng dưới cấp tính (vài ngày, vài tuần) do các nguyên nhân lành sẽ mau chóng thuyên giảm trong 2 đến 4 tuần hay sớm hơn. Sự chữa trị giúp chúng ta đỡ đau và khó chịu, trong lúc chờ cái lưng tự nó hồi phục.

Có nên nằm nghỉ?

Trước các bác sĩ vẫn khuyên người bệnh nằm nghỉ vài ngày. Nay cách chữa này xưa rồi, vì người ta thấy nằm nghỉ chỉ làm đau lưng lâu lành hơn, do các bắp thịt vùng lưng thiếu hoạt động sẽ teo nhỏ và yếu đi.

Chúng ta vẫn nên hoạt động và đi làm như thường, hoặc trở lại công việc càng sớm càng tốt. Nghỉ ngơi lâu ở nhà sẽ khiến thân xác bạc nhược, tinh thần rời rã, hết muốn đi làm nữa, và lưng cũng thấy đau hoài. (Nhiều người có bảo hiểm Workers Compensation đền bù cho những thương tích xảy ra do công việc làm, thấy đau lưng ở nhà không đi đến sở vẫn có tiền, thôi cứ đau lưng dài dài cho sướng!)

Chỉ nên tạm tránh những tư thế hay hoạt động tạo nhiều sức tác động (stress) trên cột sống, khiến chúng ta đau thêm. Thí dụ, nếu đau nhiều, chúng ta không nên ngồi đâu lâu quá 20 phút mà không đứng dậy, đi lại đôi chút. (Dù không bị đau lưng, ta cũng chẳng nên ngồi đâu lâu quá 50 phút mà không ngọ nguậy, thay đổi tư thế, đứng lên đi đi lại lại).

Chúng ta cũng nhớ, khi nâng nhắc vật gì nặng, giữ thân mình cho thẳng, quì gối thay vì cong lưng, đưa sát vật nặng vào người (ngang tầm vùng rốn), từ từ nâng lên. Cũng chớ nên xoay người khi đang nâng nhắc vật nặng.

Thuốc dùng

Đau thường được phân làm 3 mức độ: nhẹ (mild), vừa (moderate) và nặng (severe).

Đau lưng dưới nếu chỉ nhẹ đến vừa, chúng ta có thể uống acetaminophen (Tylenol) để chống đau. Thuốc acetaminophen an toàn nhất, ít gây tác dụng phụ.

Nếu đau từ vừa đến nặng, chúng ta dùng "thuốc chống viêm không có chất steroid" như Aleve, Advil, Nuprin, Motrin (mua bên ngoài không cần toa bác sĩ),... Thuốc nên uống lúc bụng no, vì có thể làm khó chịu bao tử.

Đau quá, các thuốc chống đau loại mạnh có chất nha phiến như Tylenol số 2, số 3, Vicodin,...  nếu cần đến, chỉ nên dùng trong một thời gian ngắn vài ngày, chúng có thể gây nghiện.

Các cách chữa khác

- Xoa nắn cột sống (spinal manipulation): đây là cách chữa các chiropractor họ làm, tuần một vài lần. Cách chữa này tốn kém hơn, mất thì giờ hơn. Ta nên tránh phương pháp chữa trị này nếu bạn có triệu chứng đau lan xuống chân, có thể do thần kinh bị chèn ép (radiculopathy). Sau 1 tháng, nếu cái đau của bạn vẫn không thuyên giảm, xoa nắn cột sống không nên được tiếp tục.

- Shoe insoles: dùng miếng lót đặt trong giầy đi cho êm, nếu chúng ta làm những công việc phải đứng lâu.

- Các đai lưng (lumbar corsets) dùng được, nhưng chỉ với mục đích phòng ngừa sao cho đau lưng đừng tái phát, cho những người phải làm những công việc có thể tạo nhiều sức tác động (stress) trên lưng, không có kết quả trong việc chữa trị đau lưng cấp tính.

- Châm cứu: châm cứu cũng giúp một số người đau lưng dưới cấp tính, song cho đến nay không có nhiều khảo cứu về việc dùng châm cứu để chữa trị đau lưng dưới cấp tính.

Thể dục

Khi đau lưng thuyên giảm, chúng ta nên bắt đầu tập ngay những thể dục năng động giúp cơ thể dẻo dai (aerobic conditioning exercises) như đi bộ, bơi lội, vận động dưới nước (water exercise), đạp xe đạp tại chỗ (stationary biking), ngay cả chạy chậm chậm (jogging).

Trong vòng 2 tuần đầu kể từ lúc bị đau lưng, có thể tập tăng dần lên đến 20-30 phút mỗi ngày. Lưng có còn hơi đau hơn một chút vẫn không sao. Nếu đau nhiều hơn một chút nữa, chúng ta đổi thay thể dục đang tập đôi chút, hoặc chuyển sang môn thể dục khác. Rồi, vài tuần sau, khi lưng đã bớt đau, tập thêm những thể dục giúp các bắp thịt của thân mình thêm dẻo dai (conditioning exercises for trunk muscles).

Những điều không nên làm:

- Không nên dùng những máy tập đặc biệt dùng tập cho lưng.

- Không nên tập những thể dục làm dãn (stretching) các bắp thịt lưng, thí dụ như cong cúi.

Tóm lại, hàng ngày, ta dùng cột sống của ta vào đủ mọi công việc, vặn vẹo nó, bắt nó nghiêng bên này ngả bên kia, gập đàng trước, ngửa đàng sau. Bởi vậy, thế nào cũng có lúc nó đau, nhất là vùng lưng dưới (nhưng cũng may, thường nó sẽ mau chóng ra đi). Ta gìn giữ lưng bằng cách năng vận động, giữ thân thể khỏe mạnh (xin nhớ, thân khỏe, lưng sẽ khỏe theo), luôn có một tinh thần lạc quan, yêu đời, yêu nghề.

(Bác sĩ Nguyễn Văn Đức)