Đau gót chân

Đau gót chân là chứng đau tại vùng gót gây ra bởi nhiều nguyên nhân khác nhau. Tùy vào vị trí đau có thể chia đau gót chân thành hai nhóm chính: đau vùng dưới gót và đau phía sau gót.

- Đau bên dưới gót chân thường gặp nhất do các nguyên nhân: viêm cân gan chân, gai xương gót, hội chứng đường hầm cổ chân, chấn thương vùng gan chân do đi lại…

- Các nguyên nhân hay gặp nhất của đau vùng sau gót chân bao gồm viêm gân gót (viêm gân Achille) và viêm bao hoạt dịch gân gót.

Viêm cân gan chân là nguyên nhân hay gặp nhất của đau mặt dưới gan chân. Ảnh minh họa: internet

Viêm cân gan chân:

- Là nguyên nhân hay gặp nhất của đau mặt dưới gan chân

- Cân gan chân là dải cân chạy từ mặt dưới các ngón chân đến tận cùng phía dưới của gót chân. Khi hoạt động các động tác dồn lực nhiều lên gan chân như chạy nhảy, leo trèo, thậm chí đứng nhiều sẽ tác động lên cân gan chân, ban đầu gây kích thích cơ học, về lâu dài sẽ dẫn đến tình trạng viêm.

- Ở những người có bề mặt gan chân bất thường, ví dụ quá phẳng hoặc quá lõm, hoặc béo phì, làm nghề thường phải đi bộ lâu hay đứng lâu… là những yếu tố thuận lợi gây ra chứng đau gan chân.

- Triệu chứng hay gặp là đau ở vùng mặt dưới gót chân, đau tăng lên khi thay đổi động tác từ nằm hay ngồi lâu sang động tác đứng, đặc biệt đau nhiều vào buổi sáng khi mới ngủ dậy bước chân xuống giường, sau khi đi lại vận động một lúc thì triệu chứng đau sẽ giảm dần đi. Khi dùng lực đầu ngón tay ấn lên mặt dưới gót chân bệnh nhân rất đau.

- Siêu âm phát hiện bất thường như dày cân gan chân, giảm âm.

- Chụp phim Xquang xương gót có thể bình thường, hoặc thấy hình ảnh gai xương gót hay bất thường bề mặt xương tạo nên hình ảnh gan chân phẳng hay quá lõm. Chụp Xquang cũng loại trừ một số nguyên nhân gây đau gót chân khác như gẫy xương, viêm xương, u xương hay nang xương vùng bàn, gót chân.

- Điều trị bao gồm các biện pháp nội khoa và ngoại khoa:

+ Nội khoa như nghỉ ngơi, nẹp bất động bàn chân ở tư thế trung gian vào buổi tối, chườm túi đá vào vùng gót chân, tránh đi chân đất, tập các bài tập duỗi cơ cẳng chân như kéo các ngón chân về phía mặt trước cẳng chân nhiều lần vào buổi sáng; đi giầy dép có lót đế mềm, hoặc giầy dép chỉnh hình khi có bất thường xương bàn chân; dùng thuốc chống viêm giảm đau không steroid như aspirin, diclofenac, meloxicam hoặc tiêm corticoid tại chỗ (cần thận trọng, có chỉ định của bác sỹ chuyên khoa cơ xương khớp).

+ Điều trị ngoại khoa bao gồm các biện pháp chỉnh sửa dị tật bàn chân hay cắt bỏ gai xương gót (ít khi có chỉ định).

Gai xương gót:

- Là hậu quả của tình trạng viêm cân gan chân kéo dài dẫn đến mọc xương tân tạo tại vùng gót chân.

- Gai xương gót thường không phải là nguyên nhân trực tiếp gây đau ở gót chân vì nhiều người đau gót mà không có gai xương, ngược lại nhiều người hiện tại có gai xương mà lại không đau gót. Chính vì vậy điều trị gai xương gót cũng tương tự như điều trị viêm cân gan chân và hiếm khi cần phải mổ cắt bỏ gai.

Hội chứng đường hầm cổ chân:

- Do chèn ép dây thần kinh chầy sau dẫn đến đau hay rối loạn cảm giác như tê rát, tê cóng, căng chặt vùng bàn chân hay gót chân, có thể nhầm với viêm cân gan chân.

- Nguyên nhân chèn ép có thể do gẫy xương sau chấn thương, hạch, khối u lành hay ác tính…

- Chẩn đoán xác định bằng Tinel’s test và đo điện cơ để phát hiện các bất thường thần kinh chày sau.

- Các biện pháp khác tìm nguyên nhân như chụp Xquang, siêu âm, chụp cắt lớp vi tính hay cộng hưởng từ vùng cổ chân.

- Điều trị tùy theo nguyên nhân có thể bao gồm thuốc chống viêm giảm đau không steroid, tiêm corticoid tại chỗ hay các biện pháp phẫu thuật giải phóng chèn ép.

Các nguyên nhân khác:

- Chấn thương trực tiếp: một trong những nguyên nhân khác gây đau gót chân là do chấn thương trực tiếp tại vùng gan chân do đi trên nền cứng không bằng phẳng, dẫm phải sỏi đá… làm tổn thương trực tiếp lên mô mỡ đệm ở gan chân. Thường chỉ cần nghỉ ngơi vài ngày là hết, thuốc giảm đau thông thường hay chống viêm giảm đau cũng có tác dụng tốt.

- Đau vùng mặt sau gót chân hay gặp nhất là viêm gân gót hoặc viêm bao hoạt dịch gân gót

+ Viêm gân gót hay gặp ở những vận động viên các môn như điền kinh, bóng đá, bóng chuyền, bóng rổ, tennis… hay vận động với cường độ cao hoặc gặp ở lứa tuổi trung niên, đặc biệt những người trước kia là vận động viên. Khi đó gân gót bị kéo căng quá mức do vận động quá tải, cộng với những chấn thương lặp đi lặp lại mà không được xử trí đúng cách làm gân gót mất tính mềm dẻo, trở nên thoái hóa, có những tổn thương rách nhỏ do đó dễ bị viêm, thậm chí đứt gân.

+ Những yếu tố thuận lợi khác dễ gây viêm gân gót như thay đổi giày đi, thay đổi chế độ luyện tập, ví dụ tăng lượng vận động.

+ Triệu chứng: đau dọc vùng gân gót hoặc tại điểm bám của gân vào xương gót. Sưng đau vùng gót chân, gân gót sưng rõ, có thể nóng đỏ, sờ thấy nổi cục, ấn vào đau, làm động tác gấp duỗi bàn chân có lực cản thì đau tăng. Chụp Xquang gân gót thường bình thường, cũng có thể thấy canxi hóa tại điểm bám của gân vào xương gót. Siêu âm có thể thấy gân gót to, giảm âm hơn bên lành, có thể kèm viêm bao gân gót. Chụp cộng hưởng từ thấy những rách nhỏ trong gân.

+ Về điều trị: ngưng những hoạt động gây đau, chườm đá tại chỗ, tập bài kéo giãn cơ bắp chân và mắt cá, đi giầy dép có tác dụng nâng gót ở cả hai chân và có phần cứng bảo vệ gót chân, vật lý trị liệu như nhiệt nóng bằng paraffin, túi chườm, hồng ngoại, sóng ngắn.

Gai xương gót chân

Gai xương gót là hình ảnh có một xương nhỏ nhô ra ở mặt dưới gót chân trên phim chụp xquang. Bệnh hay gặp ở người trung niên, liên quan tới vận động nhiều, hay khiêng vác nặng với tỷ lệ cân bằng giữa hai giới nam và nữ.

Ảnh minh họa (Nguồn: Internet)

   Cơ chế của gai xương gót:

Do sức nặng của cơ thể đè nén vào vùng gân gan chân trong một thời gian dài. Khi thực hiện động tác bước đi, một chân nhấc lên, một chân làm trụ để nâng đỡ toàn bộ cơ thể. Thực tế khi di chuyển, trọng lượng dồn lên chân sẽ gấp 20 lần trọng lượng bản thân. Trọng lượng đó sẽ được giảm nhẹ bởi một lớp mỡ mềm đệm ở dưới gót chân và một bản gân gan chân dày, rộng. Đối với người lao động mang vác nặng trong một thời gian dài hoặc ở những vận động viên khởi động chưa kỹ, sức nặng cơ thể sẽ đè quá mức vào vùng bắp chân và gân cơ Achille và tập trung vào vùng gót chân. Khi cơ cẳng chân và gân Achille bị quá tải sẽ làm căng cân cơ vùng gan chân dẫn đến phản ứng viêm quanh gân, thậm chí làm đứt gân cơ. Mỗi khi ngồi, ngủ hoặc thả lỏng chân, cơ vùng gan chân có xu hướng co lại như một phản xạ tự nhiên để chống lại các chấn thương gây tổn thương cơ, do đó hiện tượng đau tại chỗ sẽ giảm đi. Tuy nhiên nếu tiếp tục các động tác vận động, đi lại có thể xuất hiện tình trạng đau trở lại. Để chống lại các chấn thương nhắc đi nhắc lại liên tục, cơ thể tự khắc phục giống như cách nó sửa chữa các vi gẫy xương, tức là bồi phụ một lớp canxi mới bao bọc quanh gân gan chân. Kết quả là hình thành xương nhỏ ở mặt dưới gót chân, gọi là gai xương gót. Tuy nhiên cần lưu ý không phải bất cứ gai xương gót nào cũng gây đau gót chân. Thực tế là nhiều người chụp xquang có gai xương gót mà không một lần trong đời xuất hiện đau gót; hoặc nhiều người điều trị hết đau mà gai xương gót vẫn tồn tại. Ngược lại có những người đau ở gót chân mà không có gai xương. Gai xương gót về bản chất là quá trình tân tạo xương mới để chống lại những áp lực tác động vào cân cơ vùng gan chân.

Nguy cơ gai xương gót:

Hay gặp nhất: béo phì, tuổi trung niên (trên 40 tuổi). Ở những người này lớp mỡ đệm ở gan chân co lại, thoái triển theo thời gian dẫn đến cơ chế đệm kém hiệu quả.

Vận động viên phải luyện tập, thi đấu hàng ngày, cường độ cao.

Những người có khiếm khuyết ở chân, ví dụ tật bàn chân hơi sấp, quặp vào trong.

Triệu chứng bệnh gai xương gót:

Đau nhức nhối, chói buốt ở vùng gan chân hay xương gót. Điển hình là triệu chứng đau kiểu cơ học: đau tăng sau một đợt vận động mạnh đột ngột hay kéo dài, giảm sau khi nghỉ ngơi một thời gian.

Đau nhất thường vào buổi sáng, khi mới ngủ dậy và thực hiện những bước đi đầu tiên trong ngày, phải đi đi lại lại một lúc mới giảm cảm giác đau.

Cũng có khi đau khởi phát sau một động tác mạnh đột ngột như vận động viên chạy đạp chân mạnh để lấy đà chạy. Đau cũng tăng lên nhiều hơn khi đi lại trên bề mặt cứng hoặc khiêng vác vật nặng. Đau nhiều có thể ảnh hưởng tới công việc cũng như sinh hoạt hàng ngày.

Khám bệnh lâm sàng: dùng ngón cái ấn tại chỗ gót chân đau chói, buốt. Nếu yêu cầu bệnh nhân đứng bằng gót chân đau thường tăng đau rất nhiều.

Cần chụp phim xquang vùng gót chân để phát hiện hình ảnh gai xương gót là một gai nhọn nhỏ mọc lên từ mặt dưới xương gót ở vùng gan chân. Tuy nhiên quan trọng hơn là để phát hiện những tổn thương khác nguy hiểm hơn cũng gây đau xương gót như viêm nhiễm xương, gẫy xương, u xương gót hay ápxe phần mềm tại chỗ.

Điều trị:

Dù ở giai đoạn nào thì điều quan trọng là phải đi giày mềm vừa chân. Có thể lót một lớp đệm dầy, đàn hồi như cao su vào đế giày. Giảm các hoạt động vận động liên quan đến đi lại nhiều, khiêng vác vật nặng. Nghỉ ngơi, thư giãn chân bằng cách gác chân cao, tránh đi lại.

Thực hiện theo nguyên tắc RICE (viết tắt của các từ tiếng Anh: Rest nghỉ ngơi, Ice chườm đá tại chỗ, Compression băng chun gan chân để hỗ trợ chân, Elevation gác chân lên cao khi nghỉ).

Có thể thực hiện các bài tập mátxa gan chân, các biện pháp vật lý trị liệu như siêu âm, sóng ngắn, hồng ngoại chiếu tại chỗ. Trường hợp đau nhiều có thể dùng thuốc chống viêm giảm đau không steroid như aspirin, diclofenac, meloxicam, piroxicam..., đơn thuần hay kết hợp với thuốc giảm đau nhóm paracetamon. Tiêm corticoid tại chỗ gan chân cũng là một biện pháp giảm đau tại chỗ khá hiệu quả, thường chỉ định khi các biện pháp trên không có tác dụng. Tuy nhiên cần lưu ý chỉ tiêm khi có chỉ định của bác sỹ chuyên khoa xương khớp, trong điều kiện tuyệt đối vô khuẩn để tránh những tác dụng phụ có thể xảy ra như nhiễm khuẩn phần mềm tại chỗ hay cốt tủy viêm...

Trường hợp đau gót chân dai dẳng, các biện pháp nội khoa không có hiệu quả có thể xét phẫu thuật cắt bỏ gai xương gót. Tuy nhiên như đã nói ở trên, đau trong bệnh gai xương gót không đơn thuần chỉ do yếu tố cơ học (gai xương) mà còn có yếu tố viêm tại chỗ, quanh các gân vùng gan chân. Vì vậy phẫu thuật cắt gai cần cân nhắc hết sức thận trọng và ít khi cần được chỉ định. Những người thường xuyên đau gót chân cần đến khám tại các cơ sở chuyên khoa xương khớp để được tư vấn, phát hiện các bất thường về cấu tạo chân, bàn chân từ đó có các biện pháp chỉnh hình hay phẫu thuật thích hợp.

Tiên lượng:

Nhìn chung bệnh không nguy hiểm nhưng nhiều khi khó điều trị dứt điểm.

Đa số các trường hợp chỉ bị đau ít, tương ứng với tổn thương gân nhẹ, giảm đau sau ít tuần hay ít tháng nhưng dễ tái phát. Một số trường hợp nặng có thể đứt gân gan chân.

Phòng ngừa:

Dành thời gian để khởi động kỹ khớp cổ chân và căng cơ chân trước khi lao động hay chơi thể thao. Sau đó thư giãn, thả lỏng chân, gác chân cao, mátxa gan chân.

Nếu cần tập chạy hay đi bộ, tốt nhất là thực hiện cuộc chạy hay đi bộ nhiều lần trong một tuần với quãng đường ngắn hơn là chạy một lần với quãng đường dài, gắng sức. Cần lượng sức mình, đừng đánh giá quá cao khả năng của bản thân để rồi thực hiện các vận động hay lao động quá sức.

Nếu cần, hãy tìm kiếm lời khuyên của các bác sỹ chuyên khoa về kế hoạch luyện tập thích hợp với bản thân nhằm giúp cơ thể có thời gian dần thích ứng. Đối với những người béo phì cần giảm béo bằng chế độ ăn cũng như vận động thích hợp. Phát hiện sớm, sửa chữa kịp thời các dị tật bàn chân.

ThS. BS. Bùi Hải Bình

Khoa Cơ Xương Khớp - Bệnh viện Bạch Mai