Đúng vậy, do xem các ý niệm sinh khởi là ta và của ta nên cái ta ảo tưởng ấy mới lăng xăng phản ứng tạo tác lấy bỏ... mà có phiền não khổ đau. Đó chính là khổ và nguyên nhân của sự khổ. Buông cái ta lý trí đầy ý niệm ấy để trở về thực tại gọi là tinh tấn, sống trọn vẹn với thực tại không xao lãng (thất niệm) gọi là chánh niệm, và sáng suốt tỉnh thức với thực tại gọi là tỉnh giác. Ba yếu tố thiền tuệ này soi chiếu rõ sự sinh diệt của những ý niệm, giúp tâm phục hồi bản chất sáng suốt, định tĩnh, trong lành vốn có của nó.

Thực ra đối tượng thở hay đi chỉ là yếu tố phụ, tâm thấy biết sự kiện thở hay đi mới là chính yếu. Nếu tâm con có tinh tấn, chánh niệm, tỉnh giác đúng mức thì tất cả thực tánh pháp tự hiển lộ, nhưng khi con khởi tâm tìm kiếm chi ly thì ý niệm của bản ngã lý trí đã xen vào rồi làm sao thấy được thực tánh? Con chỉ cần thấy biết với tâm rỗng lặng trong sáng là được, còn lúc đó đối tượng nào đến thì chính tâm rỗng lặng trong sáng sẽ tự thấy thực tánh chứ không phải cái ta lý trí đầy ắp khái niệm thấy.

Nếu con chú ý đến thân thì đương xứ lúc đó là động tác đi xe máy, vì vậy lúc đó con chỉ cần trở về trọn vẹn trong sáng với việc đang đi xe máy, việc trở về đương xứ lúc đó gọi là niệm thân. Khi con niệm thân thì tâm đang trọn vẹn với thân nên nó không còn lo lắng nữa.

Nếu con chú ý đến tâm thì đương xứ lúc đó là trạng thái tâm "lo lắng", vì vậy lúc đó con chỉ cần trở về cảm nhận từ bên trong sự lo lắng ấy, việc trở về đương xứ lúc đó gọi là niệm tâm. Khi con sáng suốt biết rõ tâm thì lo lắng cũng không còn nữa.

Việc trở về chánh niệm tỉnh giác nơi đương xứ này rất nhanh, nếu con thể nghiệm đúng thì chỉ trong vòng mấy sát-na là tâm con liền rỗng lặng trong sáng lại ngay. Lúc đó con sẽ chứng nghiệm được thế nào là trở về với đương xứ. Hãy thể nghiệm để thấy chứ đừng lý luận gì cả.

Con đã cảm nhận đúng khi nghi ngờ trong pháp hành của con còn có gì đó chưa ổn.

"Nhận diện vọng tưởng" tuy giống như "niệm tâm" nhưng không phải là niệm tâm. Nếu con cố nhận diện vọng tưởng thì có vẻ như con đang chờ vọng tưởng đến, như vậy con đã có khái niệm "vọng" trước khi nó đến rồi. Trong thiền, điều này được gọi là đặt cày trước trâu thay vì trâu đi trước cày. Và khi con chọn chuyển từ theo dõi "hơi thở" sang nhận diện "vọng tưởng" thì rõ ràng là có một cái ta chủ ý làm các việc theo dõi, chuyển và nhận diện, vậy là có năng có sở có ngã có pháp rồi! Vậy thì làm sao mà không, vô tướng, vô tác, vô hành, vô vi, vô cấu được? Tiếc thay là người ta cứ hành thiền mà không thấy ra được điều này!

Bốn từ "theo dõi hơi thở" và 4 từ "nhận diện vọng tưởng" đều thuộc về khái niệm chế đinh (paññatti) vì vậy đó là hành động hữu, tướng, tác, cầu trong thế giới tục đế (sammuti) do đó cách hành của con vẫn còn trong lĩnh vực thiền định chứ chưa phải thiền Vipassanà. Thiền định thì vẫn còn năng sở và tính cách đối trị, mà còn đối trị thì vẫn còn dồn nén, căng thẳng. Niệm tâm hay nói đúng hơn là tinh tấn chánh niệm tỉnh giác đối với những trạng thái diễn biến của tâm. Nhưng niệm tâm không phải là đem tâm này nhận diện hay niệm tâm kia mà là tâm tự biết chính mình. Tâm có khả năng vừa biết đối tượng vừa biết chính mình. Khi tâm phóng dật theo đối tượng (không tinh tấn) nó bỏ quên chính mình (thất niệm) và đương nhiên mê mờ với chính mình (không tỉnh giác). Vì vậy thái độ tâm tự quay về (tinh tấn) trọn vẹn với chính mình (chánh niệm) và không còn tự mê mờ nữa (tỉnh giác) nên gọi là tâm tinh tấn chánh niệm tỉnh giác, hoàn toàn bặt dứt năng niệm sở niệm. Vậy một tâm rỗng lặng trong sáng và tự trọn vẹn soi rõ chính mình mới thật sự gọi là niệm tâm.  Rất nhiều hành giả tưởng rằng lấy tâm này niệm tâm kia nên chỉ chuốc lấy căng thẳng mệt mỏi trong ảo tưởng thôi vì trên thực tế mỗi lúc chỉ có một tâm thì làm thế nào lấy tâm này niệm tâm kia được!

Có lẽ con không nên ngồi thiền "đúng giờ quy định" để tiếp tục "theo dõi hơi thở" và "nhận diện vọng tưởng" theo cách có người theo dõi và đối tượng hơi thở được theo dõi, hay có người nhận diện và đối tượng tâm được nhân diện như vậy nữa. Lúc nào con cũng có thể cảm nhận trạng thái thở trong chính nó. Với đi đứng ngồi nằm cũng như mọi hoạt động của thân, thọ, tâm và pháp, tánh biết đều có thể biết được trong chính những sự kiện ấy mà không cần một cái ta điều khiển hay chọn lựa đối tượng nào. Hãy buông thái độ lăng xăng của "cái ta hành thiền" cùng với những quy định của nó thì tánh biết liền tự biết "hành thiền" một cách tự nhiên và vô cùng chính xác. Chắc chắn trong đó sẽ không còn căng thẳng mệt mỏi nữa.

Để cho tâm khỏi chạy lăng xăng thì nên niệm thân, như khi rửa bát thì con nên sáng suốt (tỉnh giác) và trọn vẹn (chánh niệm) với động tác rửa bát. Như vậy tâm sẽ không chạy đi lăng xăng. Khi chánh niệm tỉnh giác yếu đi do thiếu tinh tấn thì tâm dễ chìm vào thất niệm và khi thất niệm thì tạp niệm và vọng niệm sẽ khởi lên, lúc đó yếu tố tinh tấn sẽ giúp tâm buông tạp niệm để trở về chánh niệm, tức trở về với việc rửa bát. Con làm như vậy là đúng pháp niệm thân. 

Khi con đang tu tập niệm thân nếu có cảm giác (thọ) hay tư tưởng (tâm) gi khởi lên con chỉ cần nhận biết rồi trở lại niệm thân. Nhờ niệm thân mà tinh tấn, chánh niệm, tỉnh giác được phát huy sức mạnh một cách tự nhiên, lúc đó sự thấy biết các cảm giác rõ ràng chân thực nên không còn bị chúng bức bách hay chi phối nữa. Đồng thời các tư tưởng vọng niệm, tạp niệm của tâm cũng vắng dần do đó con có thể thấy sự sinh diệt của những trạng thái tâm dễ dàng và minh bạch hơn. 

Tuy nhiên không nên niệm thân, niệm thọ hay niệm tâm theo bài bản phương pháp, không nên cố ý sắp đặt các đối tượng theo ý mình mà phải để chúng trong điều kiện tự nhiên. Đồng thời khi chánh niệm tỉnh giác đã nhuần nhuyễn tự nhiên thì không cần giữ đối tượng đặc biệt nào mà lúc đó chỉ có tâm thiền sáng suốt, định tĩnh, trong lành hay rỗng lặng trong sáng thôi, còn đối tượng là thân, là thọ, là tâm hay là pháp thì tùy vào đối tượng nào đang nổi bật nhất, hoặc chỉ cần thấy chúng đang sinh diệt trong chuỗi tương giao vận hành của thân, thọ, tâm, pháp.  

Thầy copy lại đây câu trả lời của thầy cho câu hỏi trước đây của con. Nếu con đọc thật kỹ con đã không hỏi thêm câu này nữa. Đơn giản là con đừng xem trọng việc thấy ra sự sinh diệt liên tục của đối tượng trạng thái tâm mà là thấy sự sinh diệt liên tục đó với thái độ tâm rỗng lặng trong sáng và vô ngã, không bị cuốn theo tính chất vô thường, khổ, vô ngã của sự sinh diệt đó.

"Con tọa thiền như vậy là theo trường phái niệm tâm nào đó rồi. Khi con niệm tâm theo kiểu đó thì đã rơi vào có người niệm và có đối tượng để niệm. Nghĩa là con đang thiết lập mối quan hệ chủ quan giữa ngã với pháp, trong đó con lấy cái ngã ý thức để biết các trạng thái tâm (pháp trần) chứ không để cho tánh biết và pháp tương giao một cách tự nhiên, rỗng lặng trong sáng, vô vi vô ngã. 

Ý thức là do duyên sinh, nghĩa là khi có đối tượng pháp trần thì ý thức mới sinh khởi, như vậy bản chất của ý thức là có sinh có diệt, vì vậy cố gắng duy trì ý thức là một sai lầm, mặc khác, dùng ý thức sinh diệt đó để đi tìm trạng thái tâm cũng sinh diệt và muốn thấy sự liên tục giữa các tư tưởng là một sai lầm trầm trọng khác. Ý thức tự khởi khi đối tượng sinh, tự diệt khi đối tượng diệt trong đó hoàn toàn vô ngã. Như vậy khi đem cái ta ý thức ra để niệm pháp thì cả ngã lẫn pháp đều do tưởng sinh chứ không phải là pháp vô ngã. Đem cái tâm hữu ngã đi tìm kiếm pháp không phải là thiền mà chỉ là trò ảo thuật của cái ta ảo tưởng mà thôi. 

Vậy tại sao con lại muốn duy trì "chánh niệm" để nhận ra sự chuyển tiếp từ tư tưởng này qua tư tưởng khác? (Sở dĩ thầy đóng ngoặc kép 2 chữ chánh niệm vì đúng ra con đang nói đến cái ta ý thức chứ không phải chánh niệm như con tưởng, đó chưa phải là chánh niệm đích thực). Sự cố gắng duy trì ý thức và đối tượng vô thường sinh diệt này là điều bất khả, nên may mà con không làm được,  nếu con làm được thì chẳng lẽ suốt đời cứ ngồi để mong nhận ra sự chuyển tiếp từ tư tưởng này qua tư tưởng khác hay sao? Vậy con cố gắng như vậy làm gì cho mất thì giờ vô ích? Niệm (trạng thái) tâm là để thấy tâm vô thường sinh diệt, mà nó đang vô thường sinh diệt thì quá tốt rồi, con còn muốn duy trì điều gì nữa?

Con thử đừng cố gắng ý thức (cái mà con gọi là niệm!) gì cả, rồi để xem khi đó có phải tánh biết tự nhận ra pháp (thân, thọ, tâm hoặc pháp tùy duyên chứ không phải chọn lựa riêng một đối tượng nào) và tánh biết nhận ra luôn cả thấy, nghe, ngửi, nếm, xúc chạm và ý thức một cách dễ dàng mà không cần cái ta năng niệm của con xen vào hay không? Nếu thấy được như vậy mới là chính là chánh niệm tỉnh giác của tánh biết trên pháp tự nhiên và đó cũng là thiền mà không cần tọa."

Con tọa thiền như vậy là theo trường phái niệm tâm nào đó rồi. Khi con niệm tâm theo kiểu đó thì đã rơi vào có người niệm và có đối tượng để niệm. Nghĩa là con đang thiết lập mối quan hệ chủ quan giữa ngã với pháp, trong đó con lấy cái ngã ý thức để biết các trạng thái tâm (pháp trần) chứ không để cho tánh biết và pháp tương giao một cách tự nhiên, rỗng lặng trong sáng, vô vi vô ngã. 

Ý thức là do duyên sinh, nghĩa là khi có đối tượng pháp trần thì ý thức mới sinh khởi, như vậy bản chất của ý thức là có sinh có diệt, vì vậy cố gắng duy trì ý thức là một sai lầm, mặt khác, dùng ý thức sinh diệt đó để đi tìm trạng thái tâm cũng sinh diệt và muốn thấy sự liên tục giữa các tư tưởng là một sai lầm trầm trọng khác. Ý thức tự khởi khi đối tượng sinh, tự diệt khi đối tượng diệt trong đó hoàn toàn vô ngã. Như vậy khi đem cái ta ý thức ra để niệm pháp thì cả ngã lẫn pháp đều do tưởng sinh chứ không phải là pháp vô ngã. Đem cái tâm hữu ngã đi tìm kiếm pháp không phải là thiền mà chỉ là trò ảo thuật của cái ta ảo tưởng mà thôi. 

Vậy tại sao con lại muốn duy trì "chánh niệm" để nhận ra sự chuyển tiếp từ tư tưởng này qua tư tưởng khác? (Sở dĩ thầy đóng ngoặc kép 2 chữ chánh niệm vì đúng ra con đang nói đến cái ta ý thức chứ không phải chánh niệm như con tưởng, đó chưa phải là chánh niệm đích thực). Sự cố gắng duy trì ý thức và đối tượng vô thường sinh diệt này là điều bất khả, nên may mà con không làm được,  nếu con làm được thì chẳng lẽ suốt đời cứ ngồi để mong nhận ra sự chuyển tiếp từ tư tưởng này qua tư tưởng khác hay sao? Vậy con cố gắng như vậy làm gì cho mất thì giờ vô ích? Niệm (trạng thái) tâm là để thấy tâm vô thường sinh diệt, mà nó đang vô thường sinh diệt thì quá tốt rồi, con còn muốn duy trì điều gì nữa?

Con thử đừng cố gắng ý thức (cái mà con gọi là niệm!) gì cả, rồi để xem khi đó có phải tánh biết tự nhận ra pháp (thân, thọ, tâm hoặc pháp tùy duyên chứ không phải chọn lựa riêng một đối tượng nào) và tánh biết nhận ra luôn cả thấy, nghe, ngửi, nếm, xúc chạm và ý thức một cách dễ dàng mà không cần cái ta năng niệm của con xen vào hay không? Nếu thấy được như vậy mới là chính là chánh niệm tỉnh giác của tánh biết trên pháp tự nhiên và đó cũng là thiền mà không cần tọa.