Tuy vẫn quan tâm nhưng đừng bận tâm với các mối quan hệ, việc đến thì ứng ra tiếp xử, việc đi thì trở về tâm rỗng lặng trong sáng ắt không bị bên ngoài ảnh hưởng. Thường biết trở về trọn vẹn tỉnh thức với thân tâm thì không bị bên ngoài chi phối nữa đâu.  

Tướng nghe chỉ sinh khởi khi nhĩ căn duyên với âm thanh trong môi trường có thể truyền âm, khi một trong các duyên này không khởi hoặc diệt thì tướng nghe cũng không khởi, hoặc diệt  theo, nhưng tánh nghe vẫn không sinh diệt. Nếu tánh nghe diệt tức không còn tồn tại nữa làm sao tai có thể nghe được âm thanh? Còn nếu tánh nghe sinh ắt nó tồn tại mãi vậy tại sao có lúc vẫn không nghe? Do đó, dù khi có hay không có duyên nhĩ căn với âm thanh tánh nghe vẫn không sinh không diệt. Nhận ra tánh nghe không sinh diệt này gọi là nghe lại tánh nghe.

Con còn nghĩ đến "cuối đời có chấm dứt luân hồi sinh tử không" tức chưa thực sự tinh tấn chánh niệm tỉnh giác, vì tinh tấn chánh niệm tỉnh giác là trở về trọn vẹn tỉnh thức với thực tại ngay đây và bây giờ như nó đang là, không truy tìm quá khứ, không ước vọng tương lai, vậy sao con lại để phân tâm nghĩ đến cuối đời? Hãy xem cuối đời chính là mỗi sát-na hiện tại, nếu ở đó con đang trọn vẹn tỉnh thức thì chính là đang chấm dứt luân hồi sinh tử, còn nếu còn phân vân lo nghĩ tương lai thì chưa trọn vẹn tỉnh thức tức ngay đó còn luân hồi sinh tử.

Đúng vậy. Tinh tấn không có nghĩa là ý đồ cố gắng chủ quan của bản ngã, mà chỉ là không buông lung phóng dật. Bỏ luôn cả cố gắng chủ quan lẫn buông lung phóng đật thì tâm (tánh biết) liền trở về với thực tại một cách tự nhiên mà đức Phật ví như khúc gỗ không bị vướng vào bờ bên này bên kia. Cái biết tự nhiên này mới đúng là trở về trọn vẹn tỉnh thức với thực tại mà Kinh Tứ Niệm Xứ gọi là tinh tấn chánh niệm tỉnh giác. 

Khi cố gắng tích cực miên mật một cách chủ quan với ý đồ tìm kiếm, theo dõi, ghi nhận đối tượng thì ý thức của bản ngã đã xen vào rồi nên không còn là trở về trọn vẹn tỉnh thức với thực tại một cách tự nhiên được nữa, do đó mới làm cho tiêu hao sức lực. Trong vi tế, khi buông cả hai  mặt nỗ lực và buông lung của bản ngã thì tánh biết tự ứng ra một sự thận trọng chú tâm quan sát tự nhiên, cần và đủ cho một hành động, nếu không thì chỉ biết thôi chứ không làm gì được cả. 

Thí dụ khi nghe giảng, khi nấu ăn, khi may vá, khi lái xe, khi băng qua đường hoặc bất cứ việc làm nào, không thể trong cái biết không cần tự ứng một mức độ thận trọng chú tâm quan sát cần thiết nào đó mà có thể làm được. Sự tự ứng tất yếu này không gây ra một sự mệt mỏi đáng kể nào mà chính sự buông lung thất niệm và sự cố gắng chủ quan của bản ngã xen vào mới làm cho mất sức. Ở đây rõ ràng không phải do thận trọng chú tâm quan sát mà chính là do nỗ lực chủ quan của bản ngã. Vậy không phải buông sự thận trọng chú tâm quan sát mà là buông ý đồ cố gắng chủ quan của bản ngã mới đúng.

Để vận dụng các yếu tố tinh tấn chánh niệm tỉnh giác cho phù hợp với mọi tình huống thầy đã giới thiệu bốn trường hợp để tùy nghi ứng dụng uyển chuyển không cứng nhắc như sau: 

1) Khi đang làm công việc hoặc những hoạt động hàng ngày thì tinh tấn chánh niệm tỉnh giác ứng ra dưới hình thức thận trọng (giới), chú tâm (định) quan sát (tuệ) trên đối tượng là cần thiết, không thể thiếu. 

2) Khi vô sự, chỉ nghỉ ngơi thoải mái, thì tinh tấn chánh niệm tỉnh giác chỉ cần là trở về (giới), trọn vẹn (định), tỉnh thức (tuệ) với thực tại đang là. 

3) Khi mở ra đón nhận mọi sự đến đi tự nhiên hoặc đối tượng là toàn cảnh với cái nhìn toàn diện, không cần chú ý đến một đối tượng nào nhất định, thì tinh tấn chánh niệm tỉnh giác chính là sự trong lành (giới), định tĩnh (định), sáng suốt (tuệ) sẵn có trong tánh biết.

4) Khi buông hết mọi sự trong ngoài, không cần quan tâm đến bất cứ đối tượng nào thì tinh tấn chánh niệm tỉnh giác là tâm trở về với tự tánh rỗng rang (giới), lặng lẽ (định), trong sáng (tuệ) mà đức Phật gọi là "an trú tánh không", hoặc Thiền gọi là "Thối tàng ư mật". 

Đúng mức thì tất cả sự tu tập nói trên đều là không, vô tướng, vô tác, vô cầu.

Thực ra niệm Phật mục đích trợ giúp tâm bớt lăng xăng tìm kiếm "cái phải là" và "cái sẽ là" để nó có thể trở về trọn vẹn soi sáng "cái đang là". Vậy khi nào niệm Phật không còn mong cầu đạt được "cái phải là" hoặc "cái sẽ là" thì tâm liền trở về trọn vẹn tỉnh thức với "cái đang là". Đây gọi là thiền tịnh song tu, lấy niệm Phật hỗ trợ cho thiền, hay lấy định hỗ trợ cho tuệ.  

Nếu trong cố gắng niệm Phật để "nhiếp tâm" còn có mong cầu "phải là" hoặc "sẽ là" thì đã đi ngược lại với mục đích ban đầu của pháp môn niệm Phật, lúc đó phương tiện niệm Phật mới trở thành tự buộc. Nhưng khi trở về được với "cái đang là" thì chính là đã "tinh tấn nhiếp tâm" rồi nên có thể buông phương tiện niệm Phật đi để chỉ còn trọn vẹn tỉnh thức trên "cái đang là" thôi. Qua sông phải rời đò là vậy. 

Tu tập nghĩa là soi sáng lại chính mình để thấy ra hoạt động của cái ngã ảo tưởng, khi cái ngã được soi sáng thì ảo tưởng giảm dần nên nó điều chỉnh được nhận thức và hành vi từ sai đến đúng, từ bất thiện đến thiện, đó chính là bản ngã  xấu trở thành tốt nên gặt được những kết quả tốt trong vòng tương đối của Tam giới. Lý tưởng cao nhất của bản ngã là đại ngã chí thiện nhưng vẫn còn sinh tử luân hồi.

Cuối cùng khi cái ngã được soi sáng hoàn toàn thì nó không còn ảo tưởng nữa nên vượt qua được cả bất thiện lẫn thiện, đồng thời cái ngã ảo tưởng cũng biến mất, lúc đó được gọi là tri kiến thanh tịnh, hoặc tướng biết thanh tịnh, tuy nhiên vẫn còn sinh diệt, chỉ đến khi tướng biết tự hóa giải để trở về với tánh biết rỗng lặng trong sáng, không sinh diệt, thì mới hoàn toàn giác ngộ giải thoát.

Sàdhu lành thay! Khi giảng thầy cũng muốn mọi người thấy ra sự thật ngay đó chứ không phải chỉ nắm bắt thông tin ngữ nghĩa để tích lũy kiến thức. Thầy rất hoan hỷ khi con đã bắt đầu nhận ra Phật pháp một cách thực tế ngay nơi chính mình! 

Tất cả hoạt động trên hiện tướng của thấy biết đều xuất phát từ tánh biết nhưng chúng được gọi là tướng biết. Tánh biết thì tự nhiên, không sinh diệt, còn hoạt động nào của thấy biết chủ quan và có sinh diệt đều là tướng biết. Suy nghĩ có sinh diệt theo đối tượng nên nó thuộc về tướng biết.

Tốt lắm, hiểu như vậy thì ít nhất cũng đã giải ngộ, nếu qua trải nghiệm thực nữa thì chứng ngộ và triệt ngộ sẽ không xa.

Nhiệm vụ của mỗi người sinh ra trong cuộc đời không phải để rèn luyện khả năng giao tiếp cũng không phải để khám phá cuộc đời mà là qua giao tiếp với cuộc đời có khả năng biết lại chính mình hay không. Không cần tìm kiếm môi trường giao tiếp, bởi vì không ai không có môi trường giao tiếp riêng trong bối cảnh của mình. Giống như câu chuyện "The Old Man and The Sea" của Hemingway, tuy chỉ độc thoại với chính mình và duy nhất một con cá giữa biển cả mênh mông, ông già vẫn thể hiện rất sống động sự tiếp xúc với một sức sống tràn đầy.