Niệm tâm sao không "buồn thì thấy buồn" như nó đang là mà còn phân vân nghi hoặc? Vậy là mất chánh niệm tỉnh giác rồi, đúng không?

 Tất nhiên niệm thân thì không thể niệm thọ v.v... Thầy cũng nói vậy, nhưng khác ở chỗ có người chỉ niệm thân suốt đời, niệm thọ cũng vậy, còn thầy nói khi đang đi thì niệm thân nhưng lúc chân đạp gai đau chẳng lẽ không được thấy đau, thấy đau tức đã niệm thọ rồi, đau khó chịu quá tâm nổi sân chẳng lẽ lại không được thấy sân, thấy sân tức niệm tâm rồi, và người trí chẳng lẽ không cho họ thấy đó là tiến trình ngũ uẩn, thấy ngũ uẩn là niệm pháp rồi. Nếu người đó trong khi thấy thân, thấy thọ, thấy tâm như thật nên biết đó là đang chánh niệm tỉnh giác, chẳng lẽ lúc đó họ không thấy niệm giác chi? Hoặc ngay đó họ thấy Tứ Thánh Đế không được vì bận niệm thân nay sao. Vậy con tự chiêm nghiệm xem thế nào là đúng.

Chữ Thiền do người sau thêm vào khi nói Thiền Minh Sát, Thiền Tuệ, Thiền Quán, Thiền Tứ Niệm Xứ cho dễ hiểu trong pháp hành Tứ Niệm Xứ (tinh tấn, chánh niệm, tỉnh giác trên thân-thọ-tâm-pháp). Thật ra thực hành Tứ Niệm Xứ chính là sống đúng Bát Chánh Đạo mà trong Kinh Đại Bát Niết-bàn đức Phật gọi là "Sống tuỳ duyên thuận pháp" (Dhammānudhamma paṭipanno viharati). Nguyên từ Thiền (Jhāna) chỉ dùng trong Bát Định (Samādhi) còn trong Tứ Niệm Tứ sử dụng 3 yếu tố dẫn đạo trong Bát Chánh Đạo là Chánh Tinh Tấn, Chánh Niệm và Chánh Kiến (Tỉnh Giác). Đức Phật dạy khi có đủ 3 yếu tố dẫn đạo này thì các yếu tố khác như Chánh Tư Duy, Chánh Ngữ, Chánh Nghiệp, Chánh Mạng và Chánh Định sẽ tự hoàn hảo. 

Một hành giả trong quá trình tu tập chứng được định nào trong Bát Định (4 Hữu Sắc, 4 Vô Sắc) sau khi chứng Đạo Quả Bậc Thánh thì định ấy được gọi là Thánh Định. Dù đắc Tứ Thiền Bát Định nhưng còn phàm phu thì vẫn là phàm định trong Tam Giới không thể gọi là Tứ Thánh Định được. Còn Tứ Thánh Định là chỉ Thánh Quả Định của 4 bậc Thánh, tức vị nào chứng được Quả Thánh nào, nếu muốn thì có thể an trú định trong Thánh Quả ấy một thời lượng như ý nên được gọi là Tứ Thánh Quả Định mà thôi. Như vậy cần phân biệt được Tứ Thiền Bát Định thuộc Tam Giới (thiền cao nhất của ngoại đạo) khác với Chánh Định hay Thánh Định trong Bát Chánh Đạo như thế nào.

Đúng vậy. Tứ Niệm Xứ là sống đúng Bát Chánh Đạo ngay nơi thực tại thân, thọ, tâm, pháp. Khi hành giả không buông lung theo tham ái, tinh tấn trở về với thực tại hiện tiền (Ehipassiko); trọn vẹn chánh niệm trong thực tại đó (Opanayiko), không còn hướng bên ngoài; ngay đây và bây giờ, không tà kiến, tỉnh giác thấy pháp chân thực như nó đang là (Sandiṭṭhiko), không trải qua thời gian (Akāliko), thì liền tự mình chứng ngộ Sự Thật (Paccattaṃ veditabbo viññūhi). Do đó Tứ Niệm Xứ là đạo lộ độc nhất ngay đó thoát khỏi sinh tử luân hồi chứ không đưa đến mục đích nào khác bên ngoài.

Đừng vội hành, hành theo một hướng cục bộ chỉ tạo lối mòn hoặc lề thói theo quán tính, không thể mở tầm nhìn sâu sắc và toàn diện được. Giống như người lái xe chỉ để ý bánh lái thôi mà không thấy toàn diện thì chắc chắn khó tránh gây tai nạn. 

Tốt nhất con nên nghe pháp thoại nào giúp con thấy ra nguyên lý sống đạo (Bát Chánh Đạo) hơn là hành theo pháp thiền cục bộ một chiều nào đó. Chân lý ở khắp mọi nơi, hãy mở tâm hồn ra mà thấy ngay đây và bây giờ như nó đang là, đừng bám víu, dính mắc.

- Thấy thân sinh diệt tức thấy sự biến đổi của các trạng thái hoặc tư thế của thân như thấy bước chân này chấm dứt bước chân kia kế tục, cứ thế không còn thấy "ta" đi mà chỉ thấy sự sinh diêt trong động thái đi. Cũng vậy, đi diệt thì đứng sinh, đứng diệt thì ngồi sinh, ngồi diệt thì nằm sinh v.v... hoặc hít vô diệt thở ra sinh, thở ra diệt hít vô sinh v.v...

- Thấy thọ sinh diệt là thấy sự biến đổi của các cảm giác như thấy cảm giác đau sinh rồi từ từ lắng dịu và biến mất, tiếp đó cảm giác xả hoặc lạc sinh lên và cũng từ từ diệt đi v.v..., cũng vậy, thấy những cảm xúc hỷ, ưu sinh diệt, cứ thế không còn thấy "ta" khổ, "ta" lạc mà chỉ thấy thọ khổ, thọ lạc sinh diệt mà thôi.

- Thấy tâm sinh diệt càng rõ ràng hơn như vừa thấy đó đã chuyển qua nghe, vừa nghe tiếng này đã chuyển qua nghe tiếng khác, cũng vậy ngửi, nếm, xúc chạm và nhất là biết càng biến đổi sinh diệt nhanh hơn như khi hiểu một câu nói là hiểu hết lời này qua lời khác, như vậy không phải "ta" biết mà chỉ có cái biết sinh diệt liên tục đó sao?

Không cần cố gắng tìm kiếm sự sinh diệt theo một khái niệm định sẵn nào để rồi tìm không ra. Sự sinh diệt luôn xuất hiện trong mọi pháp tướng nên càng không cố gắng dụng công tìm kiếm càng thấy dễ dàng hơn. Thấy thật hồn nhiên trong sáng các pháp đến đi tự nhiên thì thực tướng sinh diệt sẽ tự xuất hiện. Đó chính là sự thấy biết trong thiền Minh Sát.

 Nếu chỉ thấy sư đi mà tâm con vẫn sáng suốt, định tĩnh, chánh niệm tỉnh giác, thấy như thật không xen vào khái niệm nào thì đó là minh sát thân bên ngoài, cũng giống như quan sát thân trên thân con vậy. Nên đức Phật dạy niệm thân-thọ-tâm-pháp bên trong, bên ngoài và cả hai là vậy.

Ngã không, pháp cũng không

Chỉ THẤY, không dụng công

Không nơi đâu an trú

Mới tự tại thong dong. 

1) Cách hành của con vẫn còn từ tầm nhìn của ý thức chứ chưa phải từ tánh biết hồn nhiên. Mặc dù, lúc đó tánh biết vẫn âm thầm tự chiếu, tự chuyển từ đối tượng này qua đối tượng khác một cách tự nhiên, nhưng con vẫn thấy đó là ý thức nên vẫn muốn dụng ý theo dõi. Thực ra khi cần dùng ý thức để theo dõi thì cứ dùng, nhưng nó chỉ hữu dụng trên bình diện khái niệm tục đế, chỉ khi tánh biết lặng lẽ chiếu soi một cách hồn nhiên trong sáng thì thực tánh chân đế mới hiển lộ. Ý thức muốn chuyển đối tượng và tánh biết tự chuyển đối tượng là hai chuyện hoàn toàn khác nhau.

2) Khi thiếu tỉnh giác tức rơi vào tâm si do một trong 3 yếu tố: hôn trầm, trạo cử, nghi hoặc (nghĩa là lúc đó tâm buông lung, thất niệm và mất tỉnh giác) thì chỉ cần thấy rõ hiện trạng thiếu tỉnh giác đó và tâm liền tự nhiên trở lại trọn vẹn tỉnh thức với thực tại thân tâm đang là chứ không cần có chủ ý trở về một đối tượng nhất định nào như phồng xẹp nơi bụng hoặc nơi mũi, vì khi trở về một đối tượng nhất định con lại phải một lần nữa "bỏ đi sự hướng tâm" đó mới trả về tự nhiên được. Và trong chủ ý chọn lựa đối tượng để trở về đã vô tình để khái niệm tục đế xen vào, đánh mất cái biết tự nhiên vô vi vô ngã của trí tuệ.

Con hành như vậy là đúng. Cảm xúc khổ (ưu) trong tâm mang tính tâm lý nên khi con cảm nhận rõ (thận trọng chú tâm quan sát hoặc trở về trọn vẹn tỉnh thức) thì nó liền biến mất và ngay đó con thấy tâm thanh tịnh, không còn ảo tưởng nữa. Nhưng cảm giác trên thân thì sinh diệt chậm hơn, do đó con sẽ phải tiếp tục nhìn rõ cảm giác đó để thấy sự sinh diệt của nó. Cảm xúc ưu trong tâm và cảm giác khổ trên thân không sinh diệt cùng lúc.