Con tu theo Bắc Tông hẳn biết nơi con pháp vốn đã tự đầy đủ nên Tổ Huệ Năng sau khi ngộ đã nói: "Hà kỳ tự tánh bổn tự cụ túc", Kinh Bát-Nhã cũng nói: "Bất sanh bất diệt, bất cấu bất tịnh, bất tăng bất giảm", chỉ tại con mong cầu mà thấy thiếu thôi. Cốt lõi của Phật Pháp là Không, Vô Tướng, Vô Nguyện nghĩa là vô vi vô tác nên Tổ Huệ Năng nói: "Tâm bình hà lao trì giới, hạnh trực hà dụng tham thiền". và "Trụ tâm quán tịnh là bệnh chứ không phải thiền". Con cũng đã biết như vậy là "lấy đá đè cỏ", "mài gạch thành gương", vậy tại sao con phải ngồi thiền để mong cầu một trạng thái an lạc nào? Không phải mọi trạng thái đều "vô thường tấn tốc" sao, vậy con mong đạt được trạng thái gì?

Thiền Minh Sát Tuệ Nguyên Thủy lại càng rõ hơn nữa. Cứ ngay nơi thân tâm con mà chánh niệm tỉnh giác, đừng chạy theo ý đồ của bản ngã, chỉ sống tùy duyên thuận pháp vô ngã vị tha là con đã xứng đáng thọ dụng của đàn-na tín thí rồi sao con lại hổ thẹn hay mặc cảm gì nữa. Một hôm có người hỏi đức Phật rằng nếu chỉ chánh niệm tỉnh giác thôi thì ít quá. Phật dạy chớ có nói vậy, chánh niệm tỉnh giác là đã làm rất nhiều. Con ngồi thiền một ngày nhiều lắm được bảy tám tiếng đồng hồ, mà chỉ ngồi lo cho sự an ổn của mình, còn nếu con hàng ngày vừa phục vụ đạo pháp, tha nhân vừa chánh niệm tỉnh giác, thì trừ giờ ngủ, con luôn phát huy phước tuệ đầy đủ như vậy không phải là nhiều hơn chỉ lo giải thoát cho mình sao?

Thôi được, nếu con muốn ngồi thiền cũng được, nhưng khi ngồi hãy buông hết mọi ý đồ của bản ngã đi và để cho thân tâm được nghỉ ngơi vô sự. Khi tâm nghỉ ngơi vô sự thì tánh biết sẽ tự chiếu soi trong chánh niệm tỉnh giác một cách tự nhiên. Lúc đó chỉ thấy pháp đến đi như thế nào thì biết như vậy, không thêm bớt, không phản ứng, không cố nắm giữ hay loại bỏ gì cả. Đó chính lá thiền Minh Sát Tuệ chứ không phải đem bản ngã ra nỗ lực tìm kiếm điều gì. Hãy nhớ thiền Minh Sát là thấy ra sự thật chứ không phải đạt được điều gì.

Con đừng vội hành thiền, cần thông suốt những nguyên lý thiền trước thì mới không bị sai lầm. Sau đây là một số gợi ý về thiền Vipassanà:

- Thấy biết đúng (chánh tri kiến) là cốt lõi của thiền Vipassanà. Thấy biết đúng thì sống thuận pháp, tri kiến sai thì sống nghịch pháp. (Tri kiến tức là mắt thấy, tai nghe, mũi ngửi, lưỡi nếm, thân xúc, ý biết. Thấy như thực, nghe như thực, xúc như thực, biết như thực gọi là chánh tri kiến hay tri kiến thanh tịnh).

- Thiền Vipassanà chỉ thấy biết pháp đúng như nó là chứ không phải hành để sở hữu hay tạo tác pháp, vì không một pháp sở hữu hay tạo tác nào có thể tồn tại mãi được. Thấy thực tánh pháp và sống thuận thực tánh pháp gọi là thiền hay sống thiền chứ không phải là hành thiền.

- Muốn hành thiền là tham ái. Phân biệt có hành và không hành là ngã mạn. Thấy có ta hành là tà kiến. Tham ái, ngã nạm và tà kiến là ba trở ngại của thiền Vipassanà.

- Mọi loại thiền khác như thiền định, yoga, khí công, trì chú, niệm Phật v.v... đều có phương pháp áp dụng thực hành để đạt đến mục tiêu, riêng thiền Vipassanà là thấy biết trực tiếp thực tánh, không còn khái niệm năng sở và thời gian nên không thể hành qua trung gian của bất cứ phương pháp chế định nào.

- Thiền Vipassanà hoàn toàn diễn ra trong hiện tại, không lặp lại quá khứ, không hứa hẹn tương lai, và cũng không loại bỏ nắm giữ bất cứ pháp nào. Hiện tại không dừng nghỉ và mọi hiện tượng đều vô thường, khổ, vô ngã, vì vậy muốn hành để đạt được thường, lạc, ngã thì kết quả chắc chắn là phiền não khổ đau.  

- Không áp dụng bất cứ kiến thức nào để hành thiền Vipassanà, dù đó là kiến thức vi diệu cỡ nào. Khi vắng bóng mọi kiến thức thì tri kiến mới phản ánh thực tại như thị.   

- Trong thiền Vipassanà đối tượng không quan trọng, mà thái độ tâm mới là trọng yếu.

- Tâm sáng suốt, định tĩnh, trong lành, vô vi, vô ngã đối với mọi sự mọi vật đó là thiền Vipassanà tự nhiên nhất mà mỗi người sẵn có. Chỉ cần buông cái ngã hữu vi ra thì tánh biết liền tỏa sáng.

- Tâm không chạy rong tìm kiếm bên ngoài, thường không bỏ quên thực tại thân tâm, sống trọn vẹn và sáng suốt với từng giây phút hiện tại là thiền Vipassanà.

Cái đó còn tùy trình độ nhận thức và tâm cơ của mỗi người. Nếu người chưa vững vàng trong thiền tuệ thì họ thiền định hay niệm Phật cũng tốt. Nếu thiền định hay niệm Phật cũng chưa được vững tâm thì cần sự hộ niệm của chư Tăng Ni Phật tử hay thân nhân trong nhà để giúp họ an tâm hơn cũng được. Nhưng nếu người đã nhuần nhuyễn trong thiền tuệ thì lúc đó chỉ cần chánh niệm tỉnh giác ngay nơi cảm thọ (hoặc thân, tâm, pháp) như nó đang là thì càng tốt hơn nữa. Nếu căn cơ vị ấy đã chín mùi thì ngay nơi cảm thọ đau đớn ấy có thể thực chứng được thực tánh pháp và thậm chí chứng được Đạo Quả Niết-bàn.

Nếu cố định tâm để chống đối lại cảm giác đau đớn thì chỉ tạo ra mâu thuẫn căng thẳng thêm, điều đó chỉ làm cho tâm thêm bất an sợ hãi. Nhẫn nại một tí con có thể chấp nhận cảm giác đau để tâm không nắm giữ hay loại bỏ điều gì thì tốt hơn. Con đừng tính chuyện lúc đó, hãy chánh niệm tỉnh giác trong từng giây phút hiện tại thì lo gì lúc đó phải thế nào! Lo tính chỉ mất thì giờ chánh niệm tỉnh giác trong hiện tại mà thôi.

Do nhầm lẫn giữa thiền TUỆ (Minh Sát) với thiền ĐỊNH (an chỉ) và TÙY NIỆM (niệm Phật...) nên đạo hữu đã sử dụng TẦM + TỨ mà tưởng là đang hành CHÁNH NIỆM + TỈNH GIÁC. Đây là nhầm lẫn rất phổ biến trong giới những người hành thiền hiện nay.

Thiền tuệ chấp nhận mọi hiện tượng diễn biến nơi thực tại thân tâm (thân, thọ, tâm, pháp) làm đối tượng, không thêm bớt, không lấy bỏ, chỉ thấy pháp như nó đang là. Thái độ đó được gọi là chánh niệm, tỉnh giác. Như vậy, trong thiền Minh Sát, khi có một trong 5 triền cái khởi lên thì hành giả lấy đó làm đối tượng của chánh niệm tỉnh giác để thấy thực tánh pháp, chứ không có ý muốn diệt nó đi. Nếu là chánh niệm tỉnh giác thực sự thì chỉ thấy tham đúng thực tánh đang sinh diệt của tham; sân, hôn trầm thụy miên, trạo hối, nghi cũng vậy. Không để tham sân (abhijjhàdomanassa) xen vào sự thấy biết trực tiếp của chánh niệm tỉnh giác, vì vậy cũng không có ý nắm giữ hay loại bỏ điều gì (na kinci loke upàdiyati).

Khi đạo hữu muốn chế ngự 5 triền cái (hôn trầm, nghi, sân, trạo hối, tham dục) thì phải có 5 chi tầm, tứ, hỷ, lạc, nhất tâm của thiền định. Như vậy đạo hữu đang tu thiền định chứ không phải thiền Minh Sát. Mục đích của thiền đinh an chỉ khi khởi tâm tầm tứ là để đạt được hỷ duyệt, an lạc, nhất tâm, và cuối cùng là an trú trong trạng thái định và xả. Vì tầm tứ và chánh niệm tỉnh giác có tính chất, công dụng và mục đích khác nhau nên hành pháp nào thì phải theo pháp đó, nếu nhầm lẫn yếu tố của 2 pháp hành này thì cả hai mục đích thấy thực tánh của thiền tuệ và an trú nhất tâm của thiền định đều không thể đạt được.

Nếu đạo hữu muốn tâm không bị thất niệm, tạp niệm và vọng niệm (biểu hiện qua 5 triền cái) thì tốt hơn nên tu pháp môn niệm Phật trước. Niệm Ân Đức Phật (Araham, Sammà Sambuddho...) có thể giúp tâm nhất niệm. khi đã nhất niệm thì tâm thanh tịnh, tâm thanh tịnh thì vô niệm, tâm không thất niệm, tạp niệm, vọng niệm (vô niệm) thì mới có chánh niệm. Có chánh niệm thì thấy biết trong sáng phản ánh như thực các pháp, đó là tỉnh giác. Khi có chánh niệm tỉnh giác đúng mức thì liền thấy rõ thực tánh của 5 triền cái. Như vậy, niệm Phật dễ chuyền qua thiền Minh sát hơn là cố gắng an trú trong thiền định.

Thận trọng, chú tâm, quan sát là những tâm sở tự nhiên ai cũng có, nên bất cứ ai biết ứng dụng chúng một cách nhuần nhuyễn chính xác thì đều gặt hái được những kết quả như ý (về mọi phương diện). Một người nọ đang hành nghề xiếc, trong lúc anh ta đang biểu diễn đã đắc đạo quả ngay khi đức Phật nói một câu kệ, chính là nhờ nghề của anh ta đã giúp anh ta thiện xảo trong thận trọng, chú tâm, quan sát. Khi thận trọng chú tâm quan sát vượt khỏi mọi ý đồ của bản ngã thì chúng là tột đỉnh của chánh niệm tỉnh giác, lúc bấy giờ đối tượng của chúng là thực tại chân đế, Niết-bàn.

Không phải hành Vipassanà là tâm phải để trong thân mà là phải thận trọng chú tâm quan sát (tức tinh tấn chánh niệm tỉnh giác) trên đối tượng thân thọ tâm pháp. Như khi mắt thấy sắc thì tâm thấy mắt, thấy đối tượng của mắt (một vật bên ngoài), thấy sự tiếp xúc giữa mắt với sắc (cả ngoài cả trong), thấy tâm nào khởi lên nơi xúc, thấy sự sinh diệt của tâm đó v.v... vậy đâu có nhất thiết là đối tượng phải ở bên trong. Coi chừng tâm để bên trong là thiền định rồi không phải thiền tuệ đâu (ngoại tức chư duyên, nội tâm tĩnh chỉ là định), tùy thuận pháp trong ngoài (hay toàn diện) mà minh sát (vipassanà) mới gọi là tuệ quán chiếu. Phải nắm thật rõ nguyên lý mới hành, nếu không sẽ rất dễ bị lệch lạc.

Điều này còn tùy thuộc vào nhiều yếu tố mới biết nó phát xuất từ đâu. Ví dụ như quá trình hành thiền tuệ như thế nào, Cảm giác "rất rõ ràng" là cảm giác thoải mái tự nhiên hay có kèm theo phản ứng phụ gì. Giấc ngủ có một loại hoạt động vô nhân của ý giới, nó là một dạng "ý thức" mà Duy Thức Học gọi là mộng trung ý thức. Nói chính xác theo Phân Tâm Học thì nó không hẳn là ý thức cũng không hẳn là vô thức. Dưới hình thức một giấc chiêm bao, nó tái tạo hoạt động của ý thức ban ngày nhưng tự động điều chỉnh sắp xếp lại cho đúng những gì mà ý thức chủ quan của bản ngã đã nghĩ và làm sai. Có những bài toán không giải được ban ngày thì trong giấc ngủ lại giải được. (Tất nhiên cũng có những giấc chiêm bao hư cấu để khẳng định hay biểu lộ bản chất của bản ngã ý chí ban ngày thôi chứ không điều chỉnh nội dung). Tánh biết (tâm) có một khả năng kỳ diệu rất tích cực là khả năng tự động điều chỉnh, cả trong hữu thức lẫn vô thức. Cái biết của vô thức rất "huyền bí" nó hỗ trợ cho cái biết hữu thức rất nhiều. Nếu là hữu thức trí tuệ vô ngã thì rất tốt, nhưng là hữu thức lý trí bản ngã thì chính là kẻ phá hoại tính tự động điều chỉnh kỳ diệu này của tánh biết trong vô thức. Tất nhiên vô thức này là hoạt động trong bhavanga, chứ không phải là vô thức theo nghĩa không ý thức của tâm si.

Đừng xác định gì cả, cứ để vậy mà chiêm nghiệm xem nó cho con bài học gì. Ví dụ như nó cho biết niệm thân là thấy rõ toàn thân như nó là một cách tự nhiên, chứ không phải cố gắng chú ý ngắm nhìn hay tìm kiếm điều gì trong đó một cách chủ quan.