Bản ngã xuất hiện dưới hai hình thức: Một là cái ta hiện hành (dương bản, hữu thức) và hai là cái ta ngủ ngầm (âm bản, vô thức). Cái ta hiện hành là bản ngã biểu lộ ra ngoài qua khái niệm "tôi", như tôi hành động, tôi nói năng, tôi suy nghĩ, tôi tu hành v.v... hoặc "của tôi", như thân của tôi, cảm giác của tôi, hiểu biết của tôi, tâm thức của tôi, sở đắc của tôi v.v... Cái ta hiện hành là cái ta lộ liễu dễ thấy, nhưng nếu không tinh tấn chánh niệm tỉnh giác thì lý trí chỉ có thể suy luận ra nhưng vẫn không thấy được nó. Cái ta ngủ ngầm còn gọi là cái ta âm bản vì nó ẩn trú trong tiềm thức hay ẩn sâu trong vô thức, phần lớn nó hoạt động ngấm ngầm và kín đáo bên trong phần chìm của tâm thức (Bhavanga hoặc A-lại-da thức) nên rất khó thấy. Tuy nhiên, nó vẫn thường xuất hiện như "kẻ tàng hình" dưới hình thức những khuynh hướng tính dục hay những xung động tâm lý, ẩn dưới những mặt nạ thiên hình vạn trạng, trá hình dưới nhiều chiêu thức quỷ quyệt khó lường. Những khuynh hướng này được gọi là những phiền não ngủ ngầm (anusaya kilesa) sai sử, xúi dục hành động, nói năng, suy nghĩ mà ý thức không biết được. Ngay cả giới định tuệ chế định cũng vẫn bị nó đánh lừa. Nhiều người giữ giới, hành thiền nhưng thật ra đang bị cái ta ngủ ngầm sai sử, nói rõ hơn là bị phiền não tham sân si xúi dục. Con có thể thấy được cái ta nơi những người tu hành ấy rất rõ, nhưng bản thân họ thì cứ tưởng mình đã đắc thiền đắc đạo rồi!

Cái ta bắt nguồn từ những điều kiện bên ngoài được thủ đắc qua các giác quan, lúc đầu hình thành cái ta ảo tưởng hữu thức, ý niệm cái ta này trở thành những chủng tử được thu nhập vào tiềm thức, gọi là những tập khí. Chính những tập khí này tạo thành cái ta ngủ ngầm một cách vô thức, rồi cái ta âm bản lại nhập vai kẻ giấu mặt tác động đàng sau cái ta dương bản. Tuy nhiên, hai cái ta này không hoàn toàn đồng nhất, có khi hỗ trợ cho nhau, có khi đối kháng lẫn nhau. Cái ta ý thức muốn làm một hành động đạo đức thì cái ta vô thức phản đối, ngược lại khi cái ta ý thức muốn làm điều xấu cái ta vô thức lại ngăn cản, chính sự mâu thuẫn này đã làm cho con lưỡng lự, bất an và căng thẳng. Dù là những xung động tâm lý hay những khuynh hướng tính dục hoạt động bí mật thế nào nhưng khi khởi động lên bề mặt tâm thức thì nó đã lộ diện dưới hình thức cái ta dương bản rồi, do đó chỉ cần thấy được cái ta dương bản thì dần dần cũng thấy ra mặt âm bản của nó.

Theo Phân Tâm Học thì hữu thức hóa vô thức là cách hóa giải sự xung động của những khuynh hướng tính dục. Thiền Vipassanā là một trong những cách tốt nhất để thực hiện điều đó. Tinh tấn chánh niệm tỉnh giác giúp con loại khỏi thực tại ý niệm tôi và của tôi trên thân, trên thọ, trên tâm, trên pháp để chỉ thấy thực tánh của danh sắc đang vận hành, cái ta hữu thức không còn quấy nhiễu thực tại thân tâm được nữa. Nếu tánh biết luôn lặng lẽ chiếu soi thì những phiền não ngủ ngầm dưới hình thức những khuynh hướng tính dục không còn có cơ hội trở thành những xung động của cái ta vô thức được nữa, và rồi khi nó không còn được cái ta hữu thức nuôi dưỡng, cũng không còn manh động thao túng được nữa thì nó sẽ tự hủy diệt ngay từ trong vô thức. Nhưng khi tinh tấn chánh niệm tỉnh giác không đúng, thì cái ta vô thức đã ẩn núp đàng sau, ý niệm "tôi chánh niệm", "tôi tỉnh giác", "tôi tu tập", "tôi chứng đắc" vẫn còn nguyên đó!  Hoặc chánh niệm tỉnh giác được lặp đi lặp lại theo lối mòn quán tính của những phương pháp, kỹ thuật chế định thì cái ta vô thức lại càng dễ xâm nhập hơn.

Con chưa nghe đầy đủ những bài giảng của khóa thiền mà đã thấm nhuần như vậy, thầy hoan hỷ chúc mừng con. Nhiều người vì bị vướng mắc vào một phương pháp tu đã thành thói quen nên không thể tiếp nhận được pháp KHÔNG, VÔ TƯỚNG, VÔ NGUYỆN này của Phật. Họ đang đem cái ta ảo tưởng ra nỗ lực tạo tác để mong muốn trở thành cái ta hoàn thiện hơn, mà đức Phật gọi là mục tiêu của đạo Bà-la-môn (rèn luyện tiểu ngã thành đại ngã). Nhận ra chỗ cốt lõi này của Phật đạo, con chỉ cần sống tùy duyên thuận pháp vô ngã vị tha và lấy đó làm bài học tự giác giác tha là được.

Con thấy được tâm ganh tỵ của mình là tốt. Ganh tỵ đi kèm với tâm ngã mạn. Ngã mạn gồm có tự ti và tự tôn. Tất cả đều phát xuất từ ý muốn khẳng định cái tôi. Và khi con thấy tâm ganh tỵ là xấu, con muốn loại trừ nó đi để có một tâm rộng lượng hoan hỷ cho sự thành công của bạn bè cùng lớp. Liệu đó có phải là một cách khẳng định cái tôi ở một tầm vóc khác, cao cấp hơn? Không phải chỉ có ganh tỵ mà còn rất nhiều tánh xấu khác nữa, thay đổi được ganh tỵ thì sẽ có những tánh xấu khác xuất hiện. Nếu thế thì chỉ là thay đổi cách phản ứng của cái tôi, chứ không thay đổi tận gốc cái tôi ngã mạn, ganh tỵ...

Càng trọn vẹn với chính mình càng ít bị ảnh hưởng từ người khác, vì vậy, đơn giản là con chỉ nên chuyên chú vào việc học tập và thường sống biết lại chính mình hơn là so sánh mình với người khác. Nếu việc nhìn những người xung quanh để biết người biết mình thì tốt, vì đó là cách để phát hiện sai lầm và biết tự điều chỉnh nhận thức và hành vi cho đúng tốt, nhưng không nên so sánh để đưa đến mặc cảm tự ty, tự tôn và ganh tỵ. Không cần cố gắng loại bỏ tâm ganh tỵ, chỉ cần thấy nó để học ra bộ mặt thật của cái tôi ảo tưởng. Ảo tưởng cái tôi càng giảm thì những tánh xấu cũng sẽ giảm theo. Hãy thường biết mình thì mọi sự sẽ tự chuyển hóa.

Đúng vậy. Khi hoàn toàn giác ngộ đức Phật tuyên bố đã phát hiện được người thợ làm nhà (bản ngã) và đã phá hủy toàn bộ cấu trúc ngôi nhà mà bản ngã đã dựng lên (ngũ uẩn). Đó là mấu chốt của sự tu tập. Do không nhận ra điều này,  nhiều người tu vẫn còn ảo tưởng cầu toàn cho bản ngã. Nhưng chính cái ta ảo tưởng không biết rằng pháp vốn đã hoàn toàn từ lúc bản ngã chưa sinh.

Thấy "Ta làm cái này, ta làm cái kia, ta thiện, ta ác..." thì đúng là vẫn còn trong vô minh trói buộc, chủ yếu là vì trong đó còn có cái ta ảo tưởng. Nhưng thấy rõ ràng "cái này thiện, cái này bất thiện" trong tính chất của hành động, nói năng, suy nghĩ mà không cố chấp phân biệt thì đó là trí tuệ. Khi nào phân biệt thiện ác theo quan niệm hoặc tình cảm cá nhân v.v... rồi đánh giá, phê phán chủ quan mới là trói buộc của bản ngã vô minh ái dục. Cần thấy rõ giữa sự phân biệt thiện ác của cái ta lý trí, tình cảm với sự phân minh thiện ác của trí tuệ phát xuất từ tánh biết rỗng lặng trong sáng. 

Có ba mức độ chuyển hóa:

- Khi chưa thấy vô ngã thì chuyền hóa có nghĩa là cố gắng tu luyện cho bản ngã tốt đẹp hơn và trong sạch hơn. Điều này cũng tốt trong vòng tục đế, để ổn định cuộc sống một cách tương đối.

- Khi bắt đầu thấy vô ngã thì chuyền hóa có nghĩa là chỉ cần lắng nghe quan sát pháp để học ra tính chuyển hóa tự nhiên trong vận hành của pháp hơn là can thiệp hay chuyển hóa theo ý mình. Như vậy, ở giai đoạn này, chuyển hóa là thấy pháp và sống tùy thuận pháp.

- Khi đã hoàn toàn vô ngã thì cố ý chuyển hóa hay chuyển hóa tự nhiên đều tùy duyên thuận pháp, không còn chỗ nương tựa chấp trước, đó là bậc đã giác ngộ giải thoát, thong dong vô ngại.

Vậy tùy theo mức độ, tùy theo tình huống mà ứng xử. Chuyển hóa thì tùy duyên, quan trọng là thấy ra đâu là ngã đâu là pháp để không còn chấp ngã chấp pháp thì mới thong dong tự tại.

Con đã làm rất tốt khi con biết "thả lỏng để lục căn tiếp xúc với lục trần tự nhiên như nó là, từ đó con phát hiện ra lúc nào mình đang sáng suốt định tĩnh trong lành, lúc nào có bản ngã xen vào". Tuy nhiên vẫn còn có chỗ nhầm lẫn nhỏ. Bây giờ con hãy quan sát điều này: khi con buông mọi ý đồ xuống thì tánh biết sáng suốt định tĩnh trong lành tự thấy lục căn tiếp xúc với lục trần một cách tự nhiên và nếu lúc đó bản ngã hay ảo tưởng nào khởi lên con đều biết rõ thì mới đúng. Nghĩa là khi không bị cái ta ảo tưởng với những ý đồ của nó che lập thì tánh biết sẽ thấy tất cả một cách vô ngại. Con nhớ là tánh biết thấy chứ không ai thấy cả. Khi con nói: "Nhưng những lúc não bị căng thẳng do bệnh, con không thể thấy được, không thể quan sát được điều gì"  Và con nghĩ rằng đó là do "vấn đề bệnh lý khiến não bộ mất sự minh mẫn".  Như vậy là con cho rằng con thấy hay bộ não thấy sao? Hãy chiêm nghiệm lại xem. Khi tình trạng bệnh lý đến, con cứ buông xả tự nhiên. Buông là buông thái độ tâm, đừng cố biết hay cố quan sát gì cả mà hãy để cho tánh biết tự soi chiếu thì tất cả pháp dù ở trạng huống nào vẫn bình đẳng như nhau, không trở ngại tánh biết gì cả. Trở ngại chính là thái độ "ta thấy, ta quan sát, ta muốn biết" chứ không phải là đối tượng của thấy biết. Nhớ là bệnh trạng không làm trở ngại tánh biết đâu con.

Trong khóa giảng lần 5 tại Bửu Long, ở ngày đầu tiên (Ngày 1A - Cái thực) thầy đã có nói rất rõ về những vấn đề này rồi, con vào mục Pháp Thoại để nghe nhé. Ở đây thầy chỉ trả lời vắn tắt thôi.

1) Khi sống có chấp ngã thì khái niệm ngã đã được ghi sâu trong tiềm thức Bhavanga hay Duy Thức gọi là A-lại-da thức, nên dù chết khái niệm bản ngã vẫn còn như hạt giống, và hạt giống đó sẽ có cơ hội tái hiện sau khi tái sinh.

2) Bài kệ sau đây sẽ thay thầy giải đáp câu hỏi của con:

Chư Pháp tùng bản lai

Thường tự tịch diệt tướng

Xuân đáo bách hoa khai

Hoàng Oanh đề liễu thượng

3) Triệu Châu trả lời là "VÔ" (Chừng nào con ngộ chữ VÔ ấy của Triệu Châu thì đó chính là câu trả lời, còn bây giờ thầy nói cũng vô ích thôi)

4) Nếu không có Phật tánh đương nhiên là ... không mất, còn nếu đã có Phật tánh thì con nói mất cái gi?

Những câu hỏi này không có câu trả lời để thỏa mãn lý trí đâu. Hãy tự khám phá sự thật, sẽ thú vị hơn là chỉ dựa vào nhận thức của người khác.

Nhớ lại quá khứ là một chức năng tự nhiên xuất hiện khi cần đến. Nhưng không cần phải chủ tâm "trở ngược về những gì đã xảy ra trong quá khứ, để nhìn ra bản ngã được tạo thành ra sao". Bởi vì không chừng ý đồ trở về này cũng phát xuất từ bản ngã. Chỉ cần nhận ra cái ta trong hiện tại thì tự nhiên thấy ra nó trong quá khứ đã diễn biến như thế nào. Nói là "chiêm nghiệm" nhưng thực ra chỉ chiêm nghiệm thật sự khi lắng nghe quan sát thực tại đang là, vì chỉ có thể nhớ lại quá khứ để suy ngẫm chứ không thể chiêm nghiệm quá khứ được. Đúng nghĩa từ chiêm nghiệm là quan sát sự kiện đang trải nghiệm. Nếu lo nhớ lại quá khứ để suy ngẫm thì không thể phát hiện được cái ta đang hiện hành ra sao, như vậy làm thế nào mà đánh bật được gốc của bản ngã? Chánh tư duy chỉ có khi có chánh tri kiến trên sự kiện thực tại. Thực tại đó có thể là một hình ảnh quá khứ đang tái hiện tự nhiên. Nhưng tự ý tư duy về quá khứ để tìm tòi thì đó không phải là chánh tư duy mà chỉ là hoạt động của lý trí, phần lớn hoạt động này là vọng niệm. Do đó, đức Phật dạy: "Quá khứ không truy tìm, tương lai không ước vọng, chỉ có pháp hiện tại, tuệ quán chính là đây" vậy.