Đối tượng của thận trọng, chú tâm, quan sát là thực tại thân-tâm-cảnh mà Kinh Tứ Niệm Xứ gọi cụ thể là bốn đối tượng hiện quán: thân, thọ, tâm, pháp. Ví dụ khi con đi quan sát hoạt động của nhà máy, thì trong quá trình quan sát diễn ra những tiến trình tương giao giữa mắt, tai, mũi, lưỡi, thân, ý với sắc, thanh, hương, vị, xúc, pháp; rồi những diễn biến tâm lý bên trong con xuất hiện để cảm nhận, nhận thức, kết luận, quyết định, phản ứng, hành động, thu thập kinh nghiệm v.v... xảy ra liên tục. Trong sự tương giao ấy con thấy ra được điều gì thì thấy, chưa thấy thì thôi. Rồi dần dần mọi thứ sẽ rõ ràng.

Sự thận trọng chú tâm quan sát giúp con hai chiều: 1) Giúp nội tâm không bị phân tán, nên có khả năng định tĩnh và sáng suốt hơn. 2) Giúp thấy biết quá trình tương giao thân-tâm-cảnh rõ ràng minh bạch hơn. Như vậy, mục đích của thận trọng, chú tâm, quan sát là để nội tâm thanh tịnh và thấy rõ các pháp. Lúc đầu thì thấy rõ công việc, thấy rõ thân tâm nên hiệu quả công việc cao hơn, mà thân tâm cũng ổn định an lạc hơn. Nhưng cuối cùng thấy ra không có cái ta trong thực tại thân-tâm-cảnh ấy.

Trong pháp học thì con được phân tích đây là ngũ uẩn, đây là 12 xứ, đây là 18 giới, đây là 12 duyên sinh v.v... nhưng trong khi thận trọng chú tâm quan sát con không cần nói đó là ngũ uẩn hay gì cả mà chỉ thấy sự kiện xảy ra như nó đang là, rồi tánh biết sẽ giúp con thấy tất cả, đừng đem tâm tính toán phải thế này hay thế khác, chỉ tạo cơ hội cho bản ngã xen vào mà thôi.

Con tọa thiền như vậy là theo trường phái niệm tâm nào đó rồi. Khi con niệm tâm theo kiểu đó thì đã rơi vào có người niệm và có đối tượng để niệm. Nghĩa là con đang thiết lập mối quan hệ chủ quan giữa ngã với pháp, trong đó con lấy cái ngã ý thức để biết các trạng thái tâm (pháp trần) chứ không để cho tánh biết và pháp tương giao một cách tự nhiên, rỗng lặng trong sáng, vô vi vô ngã. 

Ý thức là do duyên sinh, nghĩa là khi có đối tượng pháp trần thì ý thức mới sinh khởi, như vậy bản chất của ý thức là có sinh có diệt, vì vậy cố gắng duy trì ý thức là một sai lầm, mặt khác, dùng ý thức sinh diệt đó để đi tìm trạng thái tâm cũng sinh diệt và muốn thấy sự liên tục giữa các tư tưởng là một sai lầm trầm trọng khác. Ý thức tự khởi khi đối tượng sinh, tự diệt khi đối tượng diệt trong đó hoàn toàn vô ngã. Như vậy khi đem cái ta ý thức ra để niệm pháp thì cả ngã lẫn pháp đều do tưởng sinh chứ không phải là pháp vô ngã. Đem cái tâm hữu ngã đi tìm kiếm pháp không phải là thiền mà chỉ là trò ảo thuật của cái ta ảo tưởng mà thôi. 

Vậy tại sao con lại muốn duy trì "chánh niệm" để nhận ra sự chuyển tiếp từ tư tưởng này qua tư tưởng khác? (Sở dĩ thầy đóng ngoặc kép 2 chữ chánh niệm vì đúng ra con đang nói đến cái ta ý thức chứ không phải chánh niệm như con tưởng, đó chưa phải là chánh niệm đích thực). Sự cố gắng duy trì ý thức và đối tượng vô thường sinh diệt này là điều bất khả, nên may mà con không làm được,  nếu con làm được thì chẳng lẽ suốt đời cứ ngồi để mong nhận ra sự chuyển tiếp từ tư tưởng này qua tư tưởng khác hay sao? Vậy con cố gắng như vậy làm gì cho mất thì giờ vô ích? Niệm (trạng thái) tâm là để thấy tâm vô thường sinh diệt, mà nó đang vô thường sinh diệt thì quá tốt rồi, con còn muốn duy trì điều gì nữa?

Con thử đừng cố gắng ý thức (cái mà con gọi là niệm!) gì cả, rồi để xem khi đó có phải tánh biết tự nhận ra pháp (thân, thọ, tâm hoặc pháp tùy duyên chứ không phải chọn lựa riêng một đối tượng nào) và tánh biết nhận ra luôn cả thấy, nghe, ngửi, nếm, xúc chạm và ý thức một cách dễ dàng mà không cần cái ta năng niệm của con xen vào hay không? Nếu thấy được như vậy mới là chính là chánh niệm tỉnh giác của tánh biết trên pháp tự nhiên và đó cũng là thiền mà không cần tọa.

Đối tượng nào cũng là thực tánh cả, chỉ tại thấy biết sai mà thành ra ảo tướng. Nên điều chính yếu là chánh niệm tỉnh giác có đúng hay không mà thôi. Nếu chánh niệm tỉnh giác không đúng thì tất cả đối tượng thực tánh chân đế đều trở thành khái niệm tục đế. Vậy quan trọng không phải là đối tượng mà chính là tâm thiền phải đúng mới thấy ra thực tánh được.

Đúng vậy! Quan trọng là nhận ra căn cơ trình độ của mình để điều chỉnh sự tu tập cho đúng, cho nên thầy nói tu là điều chỉnh nhận thức và hành vi cho đúng tốt. Có 4 trình độ thực hành chánh niệm tỉnh giác:

1) Chánh niệm tỉnh giác chưa tự nhiên và đối tượng chưa tự nhiên: Ví như người mới tập lái xe trong trường lái, phải lái thật chậm trong điều kiện sân trường lái quy định sẵn.

2) Chánh niệm tỉnh giác chưa tự nhiên và đối tượng tự nhiên thấp: Ví như người tập lái đưa xe ra thực tập ngoài đường, phải lái chậm trong tình huống thật ngoài đường, do đó lúc đầu thường phải tìm đường ít xe cộ lưu thông mà tập.

3) Chánh niệm tỉnh giác tự nhiên thấp và đối tượng tự nhiên cao: Ví như người đã có bằng lái nhưng lái chưa thạo thích thử nghiệm lái xe trong những con đương đi lại khó khăn phức tạp để nâng cao tay nghề.

4) Chánh niệm tỉnh giác tự nhiên cao và đối tượng tự nhiên cao: Ví như người lái xe đã rành rẽ có thể (tùy duyên) lái xe qua những con đường siêu tốc hay trong những ngõ hẻm chật chội nhất mà vẫn có khả năng điều chỉnh độ nhanh chậm theo tình huống thực tế (thuận pháp).

Khi con thực sự nhận ra diễn biến sinh diệt của những suy nghĩ lan man mà thái độ nhận biết ấy vẫn rỗng lặng trong sáng, không phản ứng, không kiểm duyệt, không phê phán, chỉ lặng lẽ soi sáng sự sinh diệt của những suy nghĩ lan man một cách tự nhiên, thì đó là chánh niệm tỉnh giác. Nhưng khi con phản ứng lại vì đánh giá những suy nghĩ lan man này là xấu, nên con kiềm duyệt chúng bằng cách sử dụng tư tưởng theo hướng tốt, như nghĩ tới Phật, tới Pháp để đối trị thì đúng là con cảm thấy tâm hồn nhẹ nhàng hơn. Điều này cũng tốt, nhưng nó vẫn là hoạt động của lý trí phân biệt, qua khái niệm chế định, thuộc về tục đế, nên vẫn chưa phải là chánh niệm tỉnh giác thật sự. Vì đối tượng của chánh niệm tỉnh giác là thực tánh, thuộc về chân đế.

Tất nhiên khi chưa thực sự chánh niệm tỉnh giác để thấy ra thực tánh chân đế, thì con phải dùng tới phương tiện chế định tương đối của tục đế. Như trong đời sống hàng ngày con phải sống trong những quy định đúng tốt của gia đình, xã hội, tôn giáo hay của bản thân con, do đó lý trí phân biệt xấu tốt đúng sai, các biện pháp đối trị v.v... đương nhiên còn cần dùng đến. Chỉ cần thấy tất cả những phương tiện chế định đều là tương đối, có tính đối trị nhất thời, chỉ có giá trị trong từng hoàn cảnh và giai đoạn nhất định nào đó mà thôi. Khi không cần nữa thì buông nó đi là lập tức trở về với thực tánh chân đế. Thái độ buông đó cũng gọi là chánh niệm tỉnh giác.

Có hai loại suy nghĩ: Một là suy nghĩ lan man “thả hồn theo mây khói” không còn tự biết mình nữa, đó gọi là thất niệm bất giác, nghĩa là lúc đó không có chánh niệm tỉnh giác. Hai là suy nghĩ một cách trầm tĩnh sáng suốt, nhận thức vấn đề rõ ràng mà không hề quên mình, đó là suy nghĩ trong chánh niệm tỉnh giác. Chánh niệm tỉnh giác là tâm trở về (chánh niệm) thắp sáng (tỉnh giác) thực tại đang là, dù thực tại đó là hoạt động của thân, của những cảm giác khổ lạc, cảm xúc vui buồn hay những hoạt động của nội tâm như suy tư, thương, ghét ... Ví dụ như khi đi con tỉnh thức (tỉnh giác) trọn vẹn (chánh niệm) với diễn biến động tác đi, gọi là chánh niệm tỉnh giác trên thân; khi đau đớn con tỉnh thức trọn vẹn với cảm giác đau, gọi là chánh niệm tỉnh giác trên thọ; khi suy nghĩ con tỉnh thức trọn vẹn với dòng suy nghĩ, gọi là chánh niệm tỉnh giác trên tâm; khi làm bài tập (nghĩa là một hoạt động kết hợp nhiều động tác của thân, thọ, tâm) con vẫn tỉnh thức trọn vẹn với việc làm bài, gọi là chánh niệm tỉnh giác trên pháp. Chỉ khi nào con đi mà tâm lang thang bất định không biết rõ động thái đang đi; khi đau đớn thì liền lo sợ, tưởng tượng lung tung, không biết rõ trạng thái đau đang diễn biến ra sao; khi suy nghĩ về một vấn đề nghiêm túc con lại để tâm lang thang ra “ngoài luồng”, quên mất mình phải trầm tĩnh sáng suốt mà suy nghĩ ngay trên thực kiện; khi làm một bài tập con lại nghĩ đến chơi game, không trọn vẹn sáng suốt để làm bài... khi đó mới gọi là thất niệm bất giác.