Trước hết thầy muốn xác định lại từ tác ý con dùng trong câu hỏi có nghĩa gì. TÁC Ý là cetasikà có nghĩa là tâm hướng đúng hay sai trên đối tượng, thường bị dùng nhầm lẫn với TƯ TÁC cetanà là chủ ý thiện, bất thiện hay duy tác trên đối tượng. Nếu từ tác ý con dùng có nghĩa là hướng tâm đúng thì con chỉ thấy 3 ái như thực tánh cúa chúng và chỉ thấy chúng tự sinh tự diệt chứ không cần có chủ ý buông. Còn nếu ý con muốn nói là con có chủ ý buông 3 ái xuống thì đó là tư tác thiện mang tính tinh tấn kiểu thiền định hơn là thiền tuệ, nên khi buông 3 trạng thái ái ấy con thấy tâm nhẹ nhàng, bớt dính mắc (vào trần cảnh) và ổn định hơn. Bước đầu như vậy cũng tốt, nhờ vậy “...con vẫn tác ý buông và càng buông thì ghi nhận các pháp vận hành càng rõ ràng”. Tuy nhiên, đó là sự rõ ràng nhờ yếu tố định hơn là sự rõ ràng của yếu tố tuệ Vipassanà.

Vấn đề then chốt ở chỗ là thái độ có chủ ý buông 3 ái hay buông thái độ có chủ ý ấy để tánh biết thấy rõ bản chất sinh diệt trung thực của 3 ái một cách tự nhiên. Điều này rất vi tế, rất khó thấy ra. Lúc đầu thấy ái liền khởi ý buông ái đó, nhưng về sau thấy ái mà tánh thấy không phản ứng, không can thiệp, không phê phán, không kiểm duyệt, không tạo tác... thì ái tự buông chứ không cần có chủ ý buông. Như vậy là buông thái độ hữu vi hữu ngã trong thấy biết thì thấy biết rỗng lặng trong sáng (Tri kiến thanh tịnh: không, vô tướng, vô nguyện, vô tác, vô vi, vô ngã...). Nhưng ngay khi nói buông thái độ hữu vi hữu ngã thì vẫn còn hữu vi hữu ngã vi tế. Cũng không sao, biết vậy là được, rồi có một lúc nào đó đầy đủ nhân duyên, cái ngã bỗng nhiên tự buông và ngay đó toàn bộ thực tánh pháp hiện ra trong tánh biết rỗng lặng trong sáng tự nhiên. Lúc đó mới thật sự gọi là tinh tấn - chánh niệm - tỉnh giác hay sáng suốt - định tĩnh - trong lành.

Vì vậy, có 4 loại tỉnh giác:

1)     Lợi ích tỉnh giác (Satthaka sampajaññā): Vì lợi ích mà tỉnh giác, tức tỉnh giác có mục đích diệt trừ các ái chẳng hạn.

2)     Thích ứng tỉnh giác (Sappāya sampajaññā): Tùy đối tượng đến đi mà tỉnh giác. Ví dụ, các ái khởi sinh và hoại diệt  khi có sự tương giao căn-trần-thức liền tỉnh giác.

3)     Đương xứ tỉnh giác (Gocara sạmpajaññā): Bất cứ ở đâu và lúc nào cũng tỉnh giác. Dù có hay không có đối tượng trong giới hạn tương giao căn-trần-thức vẫn tỉnh giác.

4)     Bất muội tỉnh giác (Asammoha sampajaññā): Tánh biết rỗng lặng trong sáng, hay tâm sáng suốt, định tĩnh, trong lành tự nhiên không bị phiền não che lấp nên luôn tỉnh giác không mê muội.

Nói vậy để con thấy ra con đang chánh niệm tỉnh giác ở mức độ nào thôi, còn con vẫn cứ đang như thế nào thì biết  như vậy rồi sẽ tự khám phá và tự động điều chỉnh nhận thức và hành xử đúng pháp. Con nhớ tóm tắt nguyên tắc của thiền Vipassanà là:

1)     Chỉ buông thái độ hữu vi hữu ngã đối với các ái thì các ái tự buông chứ không chủ động buông các ái.

2)     Tánh biết tự biết pháp và pháp tự vận hành chứ không có cái ta tu tập, phàn ứng, can thiệp, phê phán, kiểm duyệt, tạo tác... nên mới gọi là không, vô tướng, vô nguyện, vô hành, vô tác, vô vi...

Thiền của các đạo sĩ thuộc về thiền định sắc và vô sắc giới, định này có chứng nghiệm tâm linh cao nhất trong tam giới. Nhưng khi Bồ-tát Sĩ-đạt-ta chứng đắc các bậc thiền định này thì vẫn thấy còn bị dính mắc trong sắc ái và vô sắc ái nên vẫn còn vô minh. Sau đó Ngài tu khổ hạnh, nhưng vẫn không diệt được vô minh ái dục. Ngài nhớ lại lúc còn thơ ấu đi theo vua cha xem lễ hạ điền, với tâm rỗng lặng trong sáng của trẻ thơ, Ngài thấy tất cả mọi sự kiện diễn biến một cách trong sáng hồn nhiên, không ảo tưởng, không có cái ngã phê phán, kiềm duyệt... nên đã thấy mọi sự hoàn toàn trung thực. Ngài phát hiện ra tâm thiền tuệ, vượt ngoài ý niệm của cái ta ảo tưởng và ngay tối hôm đó với tâm hoàn toàn thanh tịnh trong sáng, vô ngã Ngài đã chứng ngộ thực tánh chân đế, rốt ráo Niết bàn.

Mục đính của thiền định chỉ chứng đắc những trạng thái tâm an chỉ như tầm, tứ, hỷ, lạc ,xả, nhất tâm, tạm thời chế ngự được 5 triền cái nên được an lạc. Còn mục đích của thiền tuệ là thấy ra thực tánh pháp, tức là không còn bản ngã vô minh ái dục để nương tựa, chấp trước, tham ưu điều gì ở đời. Phật giáo vẫn chấp nhận thiền định như là pháp hiện tại lạc trú, nhưng đó không phải là điều kiện tất yếu để giác ngộ. Không cần đắc định sắc, vô sắc giới vẫn giác ngộ giải thoát được. Hơn nữa, chánh định khác với tà định. Chánh định là định hướng đến vô ngã, giải thoát; tà định vẫn còn bị trói buộc trong bản ngã vô minh ái dục.

Con đã thấy ra được cốt lõi của thiền Vipassanà ở chỗ buông cái ngã lăng xăng phản ứng tạo tác xuống thì liền có tinh tấn chánh niệm tỉnh giác, và ngay đó thực tánh của thân thọ tâm pháp hiển lộ rõ ràng, chứ không phải đêm cái ta lăng xăng tạo tác ra để tinh tấn chánh niệm tỉnh giác một cách chủ quan trên một đối tượng tự chọn hay tự dựng lên theo ý mình.

Khi tánh biết soi chiếu thì cái ta ảo tưởng hiện hành không còn chỗ bám níu nương tựa, nhưng cái ta vô thức dưới hình thức những phiền não ngủ ngầm (tập khí) vẫn có thể trở thành những xung động ngấm ngầm sai sử giựt dây. Vì vậy, trong thiền Minh Sát tánh biết sáng suốt định tĩnh trong lành thể hiện dưới chức năng tinh tấn chánh niệm tỉnh giác hoặc thận trọng chú tâm quan sát có hai công dụng: Một là phát hiện mọi hình thức xung động của cái ta ngủ ngầm ngay khi nó mới tập khởi theo thói quen quán tính lâu đời. Hai là thấy ra thực tánh pháp chân đế một cách toàn diện, chứ không phải chỉ riêng một đối tượng nào.

1) Tất nhiên nếu có chánh niệm thì việc ngủ và thức sẽ chính xác hơn, do đó có thể "cài" đồng hồ sinh học đúng giờ được, không có gì sai.

2) Không phải "kéo" tâm trở lại chính mình mà là tâm hướng về thực tại thân tâm, đó là động thái chánh niệm tỉnh giác chứ không phải tầm tứ như trong thiền định.

Muốn kiềm chế tâm sân cũng là tâm sân, muốn an lạc lại rơi vào tâm tham. Hết sân đến tham tức là si. Đó là thái độ phản ứng của cái ta vô minh ái dục. Ái dục gồm có: sân với quá khứ (phi hữu ái), tham với tương lai (hữu ái) và si với hiện tại (dục ái). Cả ba đều là thuộc tính của cái ta ảo tưởng. Con nghe ai nói hay làm gì sai quấy thì nổi sân, thực ra chuyện đó đã trôi qua nên sân chỉ là sân với quá khứ. Con lại muốn được an lạc, dĩ nhiên vì nó chưa có, nên con chỉ tham cái ở tương lai. Hiện tại con bị chìm đắm trong màu sắc, âm thanh... tức là si mê trong ảo tướng. Nghĩa là con đánh mất sự sống đích thực trong thực tại ở đây và bây giờ.

Vậy nguyên nhân là con không thấy ra bản chất thật của thực tại như nó là (thấy thực tánh pháp). Đó là lý do tại sao Kinh Pháp cú dạy chỉ thấy, nghe... như thực thôi, không gia thêm ý muốn chủ quan loại trừ hay nắm giữ. Nghĩa là thấy sao thấy vậy, nghe sao nghe vậy..., không tham ưu (abhijjha-adomanassa), không nương tựa (anissito), không chấp trước điều gì trên đời (natthi loke upàdiyati). Do đó. đơn giản là khi tụng kinh trọn vẹn với tụng kinh, khi niệm Phật, khi ăn uống, khi đi đứng ngồi nằm v.v... đều sáng suốt trọn vẹn với thực tại thì làm sao tham sân, chấp trước, dính mắc khởi lên được! Chỉ tại con không sống trọn ven với thực tại để thấy ra chính mình thôi.

Phần lớn chúng ta có thói quen đánh giá, nhìn nhận, hành xử...  mọi vấn đề bằng lý trí chủ quan hoặc tình cảm riêng tư, nghĩa là phản ứng hay hành động theo kinh nghiệm, kiến thức, tư tưởng, quan niệm v.v... đã được lập trình sẵn trong tâm (hay trong đầu gì đó). Vì vậy, dường như ít ai thấy biết hay hành động một cách mới mẻ và trực tiếp từ tánh biết rỗng lặng trong sáng, mà chỉ là lặp lại kinh nghiệm quá khứ, những quan niệm hay thành kiến đã lâu đời. Điều này dễ dàng hình thành thói quen hay lối mòn khuôn sáo và chỉ còn hành động như con rối, bị điều khiển bởi cái ta cái ta ảo tưởng.

Thấy biết, hành xử trong sáng là khi tâm không bị tư tưởng, bản ngã và thời gian chi phối. Cái ta ảo tưởng luôn bị sa lầy trong quá khứ, hiện tại và vị lai nên không thể thật sự trong sáng được. Chỉ khi nào vắng bóng cái ta ảo tưởng thì hoạt động lý trí cùng với ý niệm thời gian cũng biến mất, lúc đó chỉ còn lại thực tại hiện tiền. Thấy biết thực tại hiện tiền chính là thấy biết trong sáng. Điều này được thể hiện qua chánh niệm tỉnh giác một cách tự nhiên và vô ngã, như đức Phật đã dạy trong kinh Tứ Niệm Xứ.

Tu hành tốt nghĩa là gieo nhân đúng tốt có thể giác ngộ giải thoát hoàn toàn hoặc nếu còn tái sinh thì sẽ cho quả lành trong những kiếp sau. Còn một người sinh ra phần lớn bị chi phối bởi sinh nghiệp (Janakakamma) là do nhân đã tạo trong những kiếp sống trước, sẽ cho quả trong sinh mệnh hiên tại của người này. Cho nên nghiệp quả của sinh mệnh (= sinh nghiệp) có thể tiên đoán được qua lá số tử vi. Đó là mặt thụ động bất khả kháng của nghiệp quả mà có nhiều chủ thuyết cho là số mệnh. Theo Phật giáo thì đời sống không phải chỉ là mặt quả trong sinh nghiệp (tạm xem như số mệnh đi), nhưng còn có mặt chủ động tạo nhân mới nữa, đó là thái độ của mỗi người đối với sinh mệnh mình. Nếu tạo nhân tốt có thể giúp cải thiện nghiệp quả về sau. Tuy nói chuyển nghiệp, nhưng người tu chỉ lo chuyển nhân chứ không lo chuyển quả.  Và tuy nói đức năng thắng số  nhưng có chuyển được nghiệp quả thì cũng chỉ ở một mức độ nào đó thôi, dù đã giác ngộ giải thoát, vì quả trong sinh nghiệp khó mà loại trừ hẳn được, trừ phi nhập vô dư Niết-bàn. 

Đức Phật dạy nghiệp quả là bất khả tư nghì (acinteyya). Không nên đánh giá, phê bình hay suy đoán chủ quan, vì nghĩ ngợi nhiều quá về điều này có thể đưa đến "tẩu hỏa nhập ma". Đức Phật là bậc Toàn Giác vẫn bị rất nhiều nạn và còn bị đau bụng mới nhập diệt. Đức Chúa bị hành hình trên cây thánh giá đến chết.. Ngài Mục Kiền Liên thần thông quảng đại mà chết bị phân thây v.v... Cho nên, những người tu hành tốt họ có thể giác ngộ giải thoát hay có phước quả về sau, còn trong sinh nghiệp của kiếp sống hiện tại thì vẫn phải nhận lấy hậu quả của nghiệp quá khứ như thường. Như vậy tuy có chánh niệm tỉnh giác nhưng đến tuổi già, tế bào não bị suy yếu vẫn có thể quên. Chánh niệm tuy cũng có nghĩa là nhớ (rememberance) nhưng nghĩa trong thiền là không bỏ quên thực tại hay tâm trọn vẹn với thực tại (mindfulness) nên nếu do nghiệp hay do tế bào não suy nhược thì có thể chuyện gì qua là quên ngay, nhưng với thực tại thì vẫn minh bạch. Vậy cần phải phân biệt giữa hai trạng thái quên mà vẫn minh bạch với quên mà lú lẫn.

Thận trọng, chú tâm, quan sát là những tâm sở tự nhiên ai cũng có, nên bất cứ ai biết ứng dụng chúng một cách nhuần nhuyễn chính xác thì đều gặt hái được những kết quả như ý (về mọi phương diện). Một người nọ đang hành nghề xiếc, trong lúc anh ta đang biểu diễn đã đắc đạo quả ngay khi đức Phật nói một câu kệ, chính là nhờ nghề của anh ta đã giúp anh ta thiện xảo trong thận trọng, chú tâm, quan sát. Khi thận trọng chú tâm quan sát vượt khỏi mọi ý đồ của bản ngã thì chúng là tột đỉnh của chánh niệm tỉnh giác, lúc bấy giờ đối tượng của chúng là thực tại chân đế, Niết-bàn.

Không phải hành Vipassanà là tâm phải để trong thân mà là phải thận trọng chú tâm quan sát (tức tinh tấn chánh niệm tỉnh giác) trên đối tượng thân thọ tâm pháp. Như khi mắt thấy sắc thì tâm thấy mắt, thấy đối tượng của mắt (một vật bên ngoài), thấy sự tiếp xúc giữa mắt với sắc (cả ngoài cả trong), thấy tâm nào khởi lên nơi xúc, thấy sự sinh diệt của tâm đó v.v... vậy đâu có nhất thiết là đối tượng phải ở bên trong. Coi chừng tâm để bên trong là thiền định rồi không phải thiền tuệ đâu (ngoại tức chư duyên, nội tâm tĩnh chỉ là định), tùy thuận pháp trong ngoài (hay toàn diện) mà minh sát (vipassanà) mới gọi là tuệ quán chiếu. Phải nắm thật rõ nguyên lý mới hành, nếu không sẽ rất dễ bị lệch lạc.

Trong thiền Vipassanà chánh niệm tỉnh giác thuộc chánh kiến tức trực giác, không phải thuộc tư duy, lý luận, nên khi suy nghĩ tính toán ra thiện, bất thiện v.v... trước rồi mới hành động theo sau thì hành động và tư tưởng khó có thể ăn khớp nhau, làm sao gọi là chánh niệm tỉnh giác được. Chánh niệm tỉnh giác là trực tiếp khám phá thực tại như nó đang là, chứ không phải đã là hay sẽ là. Mục đích của chánh niệm tỉnh giác là trả thực tại về với bản chất thật của nó, và chỉ thấy nó như thế nào thì nó là như vậy chứ không phải ghép nó vào một khuôn khổ đạo đức nào. Đạo đức cao nhất là thấy hành động đúng với bản chất thật của nó, từ đó khám phá ra thiện ác đúng sai ngay trên bản chất thật của nó, không qua tư tưởng lý luận.

"Tập làm chủ được hành động theo ý nghĩ của mình" là thái độ ý chí của bản ngã, trong khi chánh niệm tỉnh giác thật sự là thái độ hoàn toàn vô ngã của tánh biết rỗng lặng trong sáng tự nhiên. Thiền Vipassanà chính là ngay khi buông xuống mọi nỗ lực của bản ngã ý chí thì lập tức chánh niệm tỉnh giác tự ứng một cách tự nhiên chính xác từ tánh biết lặng lẽ trong sáng và vô ngã. Hãy nắm vững nguyên lý này rồi mới nên hành, nếu không lại rơi vào quỹ đạo của bản ngã vô minh ái dục.

Mục đích của khán thoại đầu là dồn lý trí vọng thức (hữu ngã) vào ngõ cụt "bất khả tri" để tánh biết "tri bất tri thượng" (vô ngã) xuất hiện nguyên vẹn phản ánh trung thực toàn diện các pháp nên gọi là kiến tánh hay ngộ. Trong khi chánh niệm là tâm không vọng niệm, trọn vẹn với thực tại ở đây và bây giờ, nên tâm vô niệm, không lăng xăng tạo tác,  rỗng lặng trong sáng, thấy rõ thực tánh pháp chân đế nên gọi là Vipassanà (minh kiến) hay thấy pháp (pháp nhãn). Đó là lý do tại sao Tổ Huệ Năng dạy lấy VÔ NIỆM để kiến tánh.

Vì tham công án là phương tiện thiện xảo đặt ra sau thời Tổ Huệ Năng nên không trực tiếp vô niệm mà lấy nghi tình làm "thời kỳ quá độ" để chuyển từ cái biết hữu ngã hữu niệm phân biệt của lý trí qua tánh biết vô ngã, vô niệm, vô phân biệt của tuệ giác mà hiệu ứng của nghi tình là sự bùng vỡ của ngộ. Còn chánh niệm tỉnh giác chính là vô niệm trực tiếp ứng ra từ tánh biết rỗng lặng trong sáng nên tự nó trọn vẹn với thực tánh chân đế.

Tóm lại, tham công án là phương tiện gián tiếp phải trải qua thời gian nghi tình đế kiến tánh, còn chánh niệm tỉnh giác là tự thân tánh giác thấy thực tánh chân đế không qua phương tiện nào. Tuy nhiên đó là nói chánh niệm tỉnh giác hay vô niệm đích thực thời kỳ tiền công án, còn hiện nay không ít  trường phái thiền đã đưa chánh niệm tỉnh giác xuống mức độ nỗ lực tạo tác của bản ngã thì lại không bằng tham công án để loại cái ngã vọng niệm trước rồi mới thấy tánh sau, vì như vậy sẽ ít bị nguy cơ rơi vào sở đắc của bản ngã, khi chưa thực sự chánh niệm tỉnh giác.