Tốt lắm, thầy xin chúc mừng con! Ít nhất một lần thấy thực tánh pháp như vậy mới có thể thực sự biết tu tập là thế nào, biết thế nào là sống tùy duyên thuận pháp vô ngã vị tha và biết thể nào là hoạt động của cái ta ảo tưởng. Đó là thái độ đúng, thái độ hoàn toàn tự nhiên, vô vi, vô ngã, chứ không phải thái độ phản ứng, can thiệp, phê phán, kiểm duyệt của cái ta ảo tưởng lăng xăng tạo tác để trở thành. Và đó mới thật sự là tinh tấn chánh niệm tỉnh giác mà đức Phật nói đến trong Kinh Tứ Niệm Xứ.

Trước hết thầy muốn xác định lại từ tác ý con dùng trong câu hỏi có nghĩa gì. TÁC Ý là cetasikà có nghĩa là tâm hướng đúng hay sai trên đối tượng, thường bị dùng nhầm lẫn với TƯ TÁC cetanà là chủ ý thiện, bất thiện hay duy tác trên đối tượng. Nếu từ tác ý con dùng có nghĩa là hướng tâm đúng thì con chỉ thấy 3 ái như thực tánh cúa chúng và chỉ thấy chúng tự sinh tự diệt chứ không cần có chủ ý buông. Còn nếu ý con muốn nói là con có chủ ý buông 3 ái xuống thì đó là tư tác thiện mang tính tinh tấn kiểu thiền định hơn là thiền tuệ, nên khi buông 3 trạng thái ái ấy con thấy tâm nhẹ nhàng, bớt dính mắc (vào trần cảnh) và ổn định hơn. Bước đầu như vậy cũng tốt, nhờ vậy “...con vẫn tác ý buông và càng buông thì ghi nhận các pháp vận hành càng rõ ràng”. Tuy nhiên, đó là sự rõ ràng nhờ yếu tố định hơn là sự rõ ràng của yếu tố tuệ Vipassanà.

Vấn đề then chốt ở chỗ là thái độ có chủ ý buông 3 ái hay buông thái độ có chủ ý ấy để tánh biết thấy rõ bản chất sinh diệt trung thực của 3 ái một cách tự nhiên. Điều này rất vi tế, rất khó thấy ra. Lúc đầu thấy ái liền khởi ý buông ái đó, nhưng về sau thấy ái mà tánh thấy không phản ứng, không can thiệp, không phê phán, không kiểm duyệt, không tạo tác... thì ái tự buông chứ không cần có chủ ý buông. Như vậy là buông thái độ hữu vi hữu ngã trong thấy biết thì thấy biết rỗng lặng trong sáng (Tri kiến thanh tịnh: không, vô tướng, vô nguyện, vô tác, vô vi, vô ngã...). Nhưng ngay khi nói buông thái độ hữu vi hữu ngã thì vẫn còn hữu vi hữu ngã vi tế. Cũng không sao, biết vậy là được, rồi có một lúc nào đó đầy đủ nhân duyên, cái ngã bỗng nhiên tự buông và ngay đó toàn bộ thực tánh pháp hiện ra trong tánh biết rỗng lặng trong sáng tự nhiên. Lúc đó mới thật sự gọi là tinh tấn - chánh niệm - tỉnh giác hay sáng suốt - định tĩnh - trong lành.

Vì vậy, có 4 loại tỉnh giác:

1)     Lợi ích tỉnh giác (Satthaka sampajaññā): Vì lợi ích mà tỉnh giác, tức tỉnh giác có mục đích diệt trừ các ái chẳng hạn.

2)     Thích ứng tỉnh giác (Sappāya sampajaññā): Tùy đối tượng đến đi mà tỉnh giác. Ví dụ, các ái khởi sinh và hoại diệt  khi có sự tương giao căn-trần-thức liền tỉnh giác.

3)     Đương xứ tỉnh giác (Gocara sạmpajaññā): Bất cứ ở đâu và lúc nào cũng tỉnh giác. Dù có hay không có đối tượng trong giới hạn tương giao căn-trần-thức vẫn tỉnh giác.

4)     Bất muội tỉnh giác (Asammoha sampajaññā): Tánh biết rỗng lặng trong sáng, hay tâm sáng suốt, định tĩnh, trong lành tự nhiên không bị phiền não che lấp nên luôn tỉnh giác không mê muội.

Nói vậy để con thấy ra con đang chánh niệm tỉnh giác ở mức độ nào thôi, còn con vẫn cứ đang như thế nào thì biết  như vậy rồi sẽ tự khám phá và tự động điều chỉnh nhận thức và hành xử đúng pháp. Con nhớ tóm tắt nguyên tắc của thiền Vipassanà là:

1)     Chỉ buông thái độ hữu vi hữu ngã đối với các ái thì các ái tự buông chứ không chủ động buông các ái.

2)     Tánh biết tự biết pháp và pháp tự vận hành chứ không có cái ta tu tập, phàn ứng, can thiệp, phê phán, kiểm duyệt, tạo tác... nên mới gọi là không, vô tướng, vô nguyện, vô hành, vô tác, vô vi...

"Nhất niệm tam thiên"  là câu nói của Tông Thiên Thai trong Pháp Hoa Huyền Nghĩa, thuộc Giáo Tông. Trung Hoa chia ra hai phái thiền: Một là thiền chỉ quán của Giáo Tông, ám chỉ Tông Thiên Thai lấy kinh Pháp Hoa làm tông chỉ. Hai là thiền Kiến Tánh của Thiền Tông, ám chỉ thiền Đông Độ, lấy Chánh Pháp Nhãn Tạng làm gốc không y cứ vào Kinh Giáo.

Về lý thì Giáo Tông hay Thiền Tông cũng giống nhau. Thiền Tông nói "Nhất ba động vạn ba tùy", một làn sóng động lên kéo theo muôn đợt sóng, thì Giáo Tông cũng nói: "Nhất niệm tam thiên", một niệm sanh thì ba ngàn thế giới cũng sanh. Những câu này đều có ý tương tự như "Tam giới duy tâm, vạn pháp duy thức" hoặc "Nhất niệm khởi thiện ác dĩ phân". Theo Vi Diệu Pháp Phật Giáo Nguyên Thủy, nếu tâm không sanh ý niệm nào (vô sanh) thì thực tánh (paramattha) của chân đế hiền bày, còn đã sanh một niệm thì mở ra thế giới khái niệm (paññatti) với vô vàn chế định pháp của tục đế. Tóm lại, cốt lõi của Pháp này là: Tâm bình thế giới bình, tâm sanh thế giới sanh.

"Nhất niệm tam thiên" còn có nghĩa khác theo Kinh Hoa Nghiêm là: "Vạn pháp qui nhất, nhất quy vạn pháp"  (Tất cả trong một, một trong tất cả), "Nhất đa tương dung" (Một và nhiều dung nhiếp nhau), "Nhật nguyệt bao hàm giới tử trung" (Trời đất gồm thâu trong hạt cải). Hoặc theo Dịch Lý: "Các Hữu Thái Cực", nên Lão Tử nói: "Nhất... sinh vạn vật" v.v... đều có ý nói một pháp bao hàm vạn pháp. Vì chữ niệm ở đây theo Vi Diệu Pháp là sát-na tâm (khana citta), một đơn vị lực gồm đủ tính chất không gian thời gian cực nhỏ, nhưng lại có cấu trúc cơ bản của vạn pháp, nên sự kết hợp trùng trùng duyên khởi của những đơn vị cực nhỏ này (theo tiến trình tâm sinh vật lý) có thể cấu tạo thành vô số pháp tướng từ vi mô đến vĩ mô phong phú, đa thù và vô tận.

Câu Phật ngôn trên có nguyên văn trong Kinh Dhammapada Pali như sau:

Aniccà vata sankhàrà        : Chư hành vô thường (Các hành vô thường)

Uppàda vaya dhammino   : Thị sanh diệt pháp (có tính sinh diệt)

Uppajjhitvà nirujjhanti         : Sanh diệt dĩ diệt (Sinh rồi lại diệt)

Tesam vùpasamo sukho   : Tịch diệt vi lạc (Hành diệt mới lạc)

Chư hành còn gọi là pháp hữu vi (sankhàrà) có hai loại: Một là pháp hữu vi tự nhiên do duyên sinh, như nước do duyên hòa hợp hai khí H và O mà sinh ra. Pháp hữu vi tự nhiên này có tính chủ yếu là vô thường (Sabbe sankhàrà anicca'ti). Hai là pháp hữu vi tạo tác do nghiệp sinh, như hành động tạo tác nghiệp thiện ác mà có. Pháp hữu vi tạo tác có tính chủ yếu là khổ não (Sabbe sankhàrà ca dukkha'ti). Chư hành tức tất cả pháp hữu vi (hữu tướng, hữu tác) đều có ba tính chất vô thường, khổ não, vô ngã.

Thiền của các đạo sĩ thuộc về thiền định sắc và vô sắc giới, định này có chứng nghiệm tâm linh cao nhất trong tam giới. Nhưng khi Bồ-tát Sĩ-đạt-ta chứng đắc các bậc thiền định này thì vẫn thấy còn bị dính mắc trong sắc ái và vô sắc ái nên vẫn còn vô minh. Sau đó Ngài tu khổ hạnh, nhưng vẫn không diệt được vô minh ái dục. Ngài nhớ lại lúc còn thơ ấu đi theo vua cha xem lễ hạ điền, với tâm rỗng lặng trong sáng của trẻ thơ, Ngài thấy tất cả mọi sự kiện diễn biến một cách trong sáng hồn nhiên, không ảo tưởng, không có cái ngã phê phán, kiềm duyệt... nên đã thấy mọi sự hoàn toàn trung thực. Ngài phát hiện ra tâm thiền tuệ, vượt ngoài ý niệm của cái ta ảo tưởng và ngay tối hôm đó với tâm hoàn toàn thanh tịnh trong sáng, vô ngã Ngài đã chứng ngộ thực tánh chân đế, rốt ráo Niết bàn.

Mục đính của thiền định chỉ chứng đắc những trạng thái tâm an chỉ như tầm, tứ, hỷ, lạc ,xả, nhất tâm, tạm thời chế ngự được 5 triền cái nên được an lạc. Còn mục đích của thiền tuệ là thấy ra thực tánh pháp, tức là không còn bản ngã vô minh ái dục để nương tựa, chấp trước, tham ưu điều gì ở đời. Phật giáo vẫn chấp nhận thiền định như là pháp hiện tại lạc trú, nhưng đó không phải là điều kiện tất yếu để giác ngộ. Không cần đắc định sắc, vô sắc giới vẫn giác ngộ giải thoát được. Hơn nữa, chánh định khác với tà định. Chánh định là định hướng đến vô ngã, giải thoát; tà định vẫn còn bị trói buộc trong bản ngã vô minh ái dục.