Vấn đề ở chỗ là con hiểu luân hồi sinh tử thế nào? Khi đức Phật bẻ gãy mọi tạo tác của "người thợ làm nhà" - ám chỉ cái ta ảo tưởng, thì đồng thời Ngài cũng thoát khỏi luân hồi sinh tử, nói cách khác là thập nhị nhân duyên diệt. Cái ta ảo tưởng luôn tạo tác để trở thành, theo Thập nhị duyên khởi thì tạo tác để trở thành chính là Hữu, nhân đưa đến sinh - lão tử và sầu, bi, khổ, ưu, não.  Sinh - lão tử và sầu, bi, khổ, ưu, não chính là luân hồi sinh tử. Đức Phật và chư vị Alahán đã không còn cái ta ảo tường nên cũng không còn luân hồi sinh tử. Nếu không có cái ta xuất hiện thì chỉ có pháp vận hành tự nhiên làm gì có ai để luân hồi sinh tử?

Đúng như vậy. Tánh biết vốn tự sáng suốt, định tĩnh, trong lành, chỉ vì bị cái ta ảo tưởng che lấp nên không phát huy được. Giống như mặt trời bị mây che nên không thấy sáng, nhưng thực ra mặt trời vẫn sáng. Khi không có bóng dáng cái ta ảo tưởng xen vào thì ngay đó là sáng suốt định tĩnh trong lành, chứ không phải do cố gắng rèn luyện mà đạt được. Giống như mây tan thì mặt trời liền soi sáng rực rỡ. Vì vậy thầy gọi sáng suốt, định tĩnh, trong lành là tự tánh giới định tuệ. Thầy thường cầm ly nước đưa lên để hiển thị rằng ngay đó ai cũng có thể thấy biết như thực không có gì ngăn ngại cả.

Bản ngã xuất hiện dưới hai hình thức: Một là cái ta hiện hành (dương bản, hữu thức) và hai là cái ta ngủ ngầm (âm bản, vô thức). Cái ta hiện hành là bản ngã biểu lộ ra ngoài qua khái niệm "tôi", như tôi hành động, tôi nói năng, tôi suy nghĩ, tôi tu hành v.v... hoặc "của tôi", như thân của tôi, cảm giác của tôi, hiểu biết của tôi, tâm thức của tôi, sở đắc của tôi v.v... Cái ta hiện hành là cái ta lộ liễu dễ thấy, nhưng nếu không tinh tấn chánh niệm tỉnh giác thì lý trí chỉ có thể suy luận ra nhưng vẫn không thấy được nó. Cái ta ngủ ngầm còn gọi là cái ta âm bản vì nó ẩn trú trong tiềm thức hay ẩn sâu trong vô thức, phần lớn nó hoạt động ngấm ngầm và kín đáo bên trong phần chìm của tâm thức (Bhavanga hoặc A-lại-da thức) nên rất khó thấy. Tuy nhiên, nó vẫn thường xuất hiện như "kẻ tàng hình" dưới hình thức những khuynh hướng tính dục hay những xung động tâm lý, ẩn dưới những mặt nạ thiên hình vạn trạng, trá hình dưới nhiều chiêu thức quỷ quyệt khó lường. Những khuynh hướng này được gọi là những phiền não ngủ ngầm (anusaya kilesa) sai sử, xúi dục hành động, nói năng, suy nghĩ mà ý thức không biết được. Ngay cả giới định tuệ chế định cũng vẫn bị nó đánh lừa. Nhiều người giữ giới, hành thiền nhưng thật ra đang bị cái ta ngủ ngầm sai sử, nói rõ hơn là bị phiền não tham sân si xúi dục. Con có thể thấy được cái ta nơi những người tu hành ấy rất rõ, nhưng bản thân họ thì cứ tưởng mình đã đắc thiền đắc đạo rồi!

Cái ta bắt nguồn từ những điều kiện bên ngoài được thủ đắc qua các giác quan, lúc đầu hình thành cái ta ảo tưởng hữu thức, ý niệm cái ta này trở thành những chủng tử được thu nhập vào tiềm thức, gọi là những tập khí. Chính những tập khí này tạo thành cái ta ngủ ngầm một cách vô thức, rồi cái ta âm bản lại nhập vai kẻ giấu mặt tác động đàng sau cái ta dương bản. Tuy nhiên, hai cái ta này không hoàn toàn đồng nhất, có khi hỗ trợ cho nhau, có khi đối kháng lẫn nhau. Cái ta ý thức muốn làm một hành động đạo đức thì cái ta vô thức phản đối, ngược lại khi cái ta ý thức muốn làm điều xấu cái ta vô thức lại ngăn cản, chính sự mâu thuẫn này đã làm cho con lưỡng lự, bất an và căng thẳng. Dù là những xung động tâm lý hay những khuynh hướng tính dục hoạt động bí mật thế nào nhưng khi khởi động lên bề mặt tâm thức thì nó đã lộ diện dưới hình thức cái ta dương bản rồi, do đó chỉ cần thấy được cái ta dương bản thì dần dần cũng thấy ra mặt âm bản của nó.

Theo Phân Tâm Học thì hữu thức hóa vô thức là cách hóa giải sự xung động của những khuynh hướng tính dục. Thiền Vipassanā là một trong những cách tốt nhất để thực hiện điều đó. Tinh tấn chánh niệm tỉnh giác giúp con loại khỏi thực tại ý niệm tôi và của tôi trên thân, trên thọ, trên tâm, trên pháp để chỉ thấy thực tánh của danh sắc đang vận hành, cái ta hữu thức không còn quấy nhiễu thực tại thân tâm được nữa. Nếu tánh biết luôn lặng lẽ chiếu soi thì những phiền não ngủ ngầm dưới hình thức những khuynh hướng tính dục không còn có cơ hội trở thành những xung động của cái ta vô thức được nữa, và rồi khi nó không còn được cái ta hữu thức nuôi dưỡng, cũng không còn manh động thao túng được nữa thì nó sẽ tự hủy diệt ngay từ trong vô thức. Nhưng khi tinh tấn chánh niệm tỉnh giác không đúng, thì cái ta vô thức đã ẩn núp đàng sau, ý niệm "tôi chánh niệm", "tôi tỉnh giác", "tôi tu tập", "tôi chứng đắc" vẫn còn nguyên đó!  Hoặc chánh niệm tỉnh giác được lặp đi lặp lại theo lối mòn quán tính của những phương pháp, kỹ thuật chế định thì cái ta vô thức lại càng dễ xâm nhập hơn.

Tinh tấn chánh niệm tỉnh giác thì có thể được an lạc nhưng không phải vì mục đích an lạc. Tinh tấn là không buông lung phóng dật theo ý đồ của cái ta ảo tường, do đó tâm trở về với thực tại hiện tiền, tâm như vậy gọi là chánh niệm. Tâm không thất niệm theo vọng tưởng của bản ngã, không bị tạp niệm che lấp nên rỗng lặng trong sáng thấy rõ các pháp, như vậy gọi là tỉnh giác. Tinh tấn chánh niệm tỉnh giác một mặt giúp tâm thanh tịnh, mặt khác giúp tâm phát hiện cái ta ảo tưởng, đồng thời thấy ra thực tánh của pháp. Hai mặt này được đức Phật gọi là hai Thắng Đế (hai sự thật siêu việt), đó là "Nội tâm thanh tịnh và thấy rõ pháp tánh". Thiền Đông Độ cũng nêu lên hai yếu tố không thể thiếu trong kiến tánh là tịch và chiếu.

Có một vị Tỳ Kheo đã nói rằng chỉ thực hành chánh niệm tỉnh giác không thôi thì quá ít. Đức Phật dạy chớ có nói vậy, chánh niệm tỉnh giác là đã thực hành rất nhiều, và Ngài còn nói đó là con đường duy nhất đưa đến Niết-bàn. Niết-bàn là buông hết bản ngã tham sân si, tức buông cái ảo tưởng dính mắc trong ngã và pháp, sống không nương tựa (Anissito viharati), không chấp trước điều gì trên đời (Na kiñci loke upādiyati). Nếu con đã đạt được tới đó thì đâu cần thêm gì nữa, còn nếu chưa được như vậy thì vẫn còn phải tiếp tục chánh niệm tỉnh giác chứ không cần thêm gì nữa cả. Nếu phân tích kỹ con sẽ thấy trong tinh tấn chánh niệm tỉnh giác đã bao hàm Bát Chánh Đạo, Giới Định Tuệ và 10 pháp Ba-la-mật. Như vậy đúng là đã hành rất nhiều.

1) Thầy cũng rất hoan hỷ khi nghe con nói như vậy. Điều này chứng minh rằng tánh biết có cách biết mà ý thức không biết được. Ý thức cần có đối tượng, mà phần lớn đối tượng là cái đã biết (pháp trần), nên khi con chưa đặt câu hỏi làm sao thầy biết bằng ý thức được, thế mà tâm vẫn cảm nhận được tâm theo cách riêng của nó. Tánh biết có một tầm hoạt động rộng lớn vô cùng so với những gì nhãn thức, nhĩ thức... và ý thức có thể biết được một cách hữu hạn. Đó là lý do vì sao Lão Tử nói "Tri bất tri thượng"  tức là biết mà không cần ý thức mới là biết tối thượng. Trong Phật giáo, tánh biết thể hiện qua rất nhiều mức độ nhận thức khác nhau: Liễu tri, tuệ tri, thắng tri, thức tri, tưởng tri, giác tri.

- Giác tri là cái biết mang tính bản năng sơ khởi của các giác quan tiếp xúc với đối tượng (xúc) và những cảm giác thu nhận được (thọ). Cái biết thực vật tuy rất đơn sơ nhưng cũng là dạng biết này..

- Tưởng tri là cái biết qua ý niệm, ý tượng hay khái niệm. (Lưu ý: tưởng tượng và hồi tưởng phát xuất từ tưởng tri nhưng đã bước qua lĩnh vực thức tri).

- Thức tri là cái biết qua kiến thức có được từ kinh nghiệm của 6 thức và từ những thông tin góp nhặt, vay mượn bên ngoài. Đây chính là hoạt động của lý trí chỉ hữu ích trong lĩnh vực tục đế (chân lý quy ước của thế gian).

- Thắng tri là cái biết qua một trình độ tâm thức cao hơn như thiền định, thần thông... Thắng tri đôi lúc được dùng theo nghĩa tuệ tri hoặc liễu tri, khi đó là thắng tri của bậc Thánh.

- Tuệ tri là khả năng nhận thức trực tiếp trung thực của tánh biết. Khi thận trọng, chú tâm, quan sát hoặc tinh tấn, chánh niệm, tỉnh giác đạt được đối tượng thực tánh pháp thì tánh biết thể hiện dưới dạng tuệ tri.

- Liễu tri là khả năng sáng suốt, định tĩnh, trong lành tự nhiên của tánh biết không còn bị ngăn ngại bởi cái ta tư tưởng nên hoàn toàn vô ngã vô vi. Đây là tánh biết thể hiện nơi các bậc Thánh.

2) Con phải khám phá ra sự khác biệt giữa nhu cầu học pháp với tâm tham pháp. Tham pháp là mong muốn sở hữu và tích lũy thêm số lượng kiến thức nhiều hơn, còn nhu cầu học pháp là mở rộng tầm nhìn để nhận thức sự thật đúng hơn, không bị giới hạn trong tư tưởng, quan niệm, kiến thức và kinh nghiệm hạn hẹp. Vậy nhu cầu học pháp là cần thiết chứ không phải là tham pháp.